Зубайдат Шябанова

«Гьюрматлу Кьасум Аьгьмадханович! Ичв бай Мурадхан Аьгьмадхановди Ватанди чан улихь дивнайи эскервалин буржи лайикьлуди тамам апIурайиваликан аьхю дамагъниинди мялумат туврача! Ватандин маракьар уьрхюри, дугъу хусуси метлеб айи дявдин операция гъябгъюрайи йишваъ арайиз дуфнайи гъулайсузвалар игитвалиинди на намуслувалиинди аьгь апIура. Мурадхан Кьасумович эскервалин устадвалиан, дирбаш’валиан, жумартвалиан чахъди хъайи жара эскрариз намуна духьна. Дугъаз ватанпервервалин тербия тувбаз, Ватандин халис ватанперес игит аьхю апIбаз учвуз чухсагъул мялум апIурача. Мурадхан Аьгьмадханов гележегдиъра ичв багъри райондизси, вари Урусатдиз лайикьлу даягъ шлувалиин инанмиш вуча.
Учвуз ва ичв хизандиз мюгькам сагъвал, ярхи уьмур, хушбахтвал ибшри.

95498-пи эскервалин частнан командир В.Л. Пилатов».

 

Гьаму йигъари Табасаран райондин администрацияйиз гьамциб кагъаз гъафну. Шадвалин гюрюшдиъ думу чан хил’ан тувуз райондин глава Мягьямед Къурбановди хусуси метлеб айи дявдин операцияйин эскер Мурадхан Аьгьмадхановдин адаш ва дада Кьасум ва Айнисе Агьмадхановариз чахьна теклиф гъапIнийи.

Вари халкьдин улихь багъри веледдиз баркаллагь мялум апIурайиган, ватандиз думу даягъ гъахьиган, фунур вушра абайикна бабак дамагъ кубчIвру. Хъа му хизандин вакиларик саб жюрейинра я дамагъвал, я фурс ктайи, чпин бализ туву тербияйиз чухсагъул мялум апIурайи кагъаз гъадабгъну, дурар гъулаз гъушу.

Ав, дурари чпира аьдати табасаран хизанси гьисс апIура. Чпин балин суратназ лигури, дурари СВО-йиъ айи ихь вари эскрар игитар ва ватанперверар вуйиваликан кIура.

Гъи вари уьлкейиъ ихь игитарикан сикин дарди мялуматар тувра. Хъа узуз Хизандин йисандин дахилнаъди, ватандин игит эскер тербияламиш гъапIу халис табасаран хизандикан бикIуз ккундузуз. Учву гъавриъ гъахьибси, гъийин макьала Аьгьмадхановарин хизандикан хьибди.

Кьасум Аьгьмедханович Аьгьмадханов 1954-пи йисан Табасаран райондин Жулжниф гъулаъ бабкан гъахьну. Дугъан адаш, Аьгьмадхан халу, райондин Сбербанкдин отделин бухгалтер вуйи, дада – халачачи. Дурариз сар бай ва шубур риш гъахьну. Кьасум 1-пи классдиъ урхурайиган, дугъан адаш вахтсузди кечмиш гъахьнийи. БицIивахтнаанмина Кьасумди, дадайиин ва чйириин гъагъ илипударза кIури, хулан вари асас ляхнар чан гъюнариина гъадагъну. Мал-къарайиз лигуб, хярар уршвуб, хутIлар хътакуб, бегьер ккадабцIуб, кьюрдуз гакIвлар уч апIуб ва хайлин жара ляхнар апIбахъди сабси, дугъу мектебдиъра ужуйи урхури гъахьну. Думу Жулжагъ гъулаъ 8 йисандин, хъасин Хючна гъулаъ кьялан мектебар ккудукIубси, армияйиз гъухнийи. Армияйин кьяляхъ Кьасум багъри мектебдиъ лаборантди дийигъуру ва 1975-пи йисан Мягьячгъала шагьриъ Дагъустандин педагогвалин институтдиъ ккергъбан классарин мялимвалин факультетдиз урхуз гъягъюру.

Багъри гъулан мектебдиъ ккергъбан классарин мялимди Кьасум Аьгьмадханович саки 50 йисан гъилихну. Баркаллу ляхниз лигну, думу «РФ-дин уьмуми образованиейин отличник» медалиинди, Табасаран райондин администрацияйин, райондин образованиейин управлениейин терефнаан гьюрматнан грамотйириинди ва чухсагъулин кагъзариинди лишанлу дапIна. Кьасум халу гьадму саб вахтна комсомолин райкомдиъ жигьил мялимарин советдин председателра вуди гъахьнийи. Райондин хайлин жигьил мялимариз Кьасум Аьгьмадхановди туву насигьят ва тербия дурарин ляхниз важиблу дарс гъабхьну. Мидланра гъайри, спортдин ва культурайин цирклианра Кьасум халу гизаф бажаранлу кас вуйи. Думу гьаммишан райондихъанди, футболиан ва волейболиан хайлин талитариъ ва чемпионатариъ иштирак гъахьну.

Бажаранлу касдиз Аллагьди вари терефариан рякъяр ачухъ апIуру кIуру-ганси, Кьасум халу мукьмарихьнара гьевеслур вуйи. Дугъу, мукьмар йивру алатарихьна юкIв зигувал себеб дубхьну, сифте каманча, хъасин далдабу йивуз гъудубгънийи. Чан худлихъди мукьмар йиврударин десте тешкил дапIну, дурари хайлин табасаранарин сумчрарин мяракйир маракьлуди кIули гъухну. Мидланра гъайри, Кьасум халуйи мектебдиъра музыкайин дарсар ва кружокар киври, райондин ва республикайин серенжемариъ баяр-шубар хъади иштирак хьуз гъягъюйи. Мягьярамкент райондиъ гьадму вахтна республикайин мектебарин урхурайидарин арайиъ гъабхьи фольклорин конкурсдиъ дурари сабпи йишв гъадабгънийи.

ЦIиб улихьнаси Табасаран райондин глава Мягьямед Къурбановди Кьасум Аьгьма-дханов, райондиъ гъягъру культурайин серенжемарик киврайи баркаллу ва мянфяаьтлу ляхниз лигну, Чухсагъулин кагъзиинди лишанлу гъапIну.
Кьасум халуйин уьмрин юлдаш Айнисе Мягья-медбеговна Кувагъ гъул’ан ву.

«Айнисе ич эмейин балин риш вуйи. Учу бицIи-вахтнаанмина танишди вуйча. Ва, жвуван адмийир сар-сариз ужи ву кIури, ич абйир-бабари Айнисе узуз багъиш гъапIур вуйи. Айнисе ужур зегьметкеш ву. Думу Жулжагъ гъулан халачйирин цехдиъ устад ва ужур гьевескар ву кIури, райондин КПСС-дин партияйин бюройин вакилди ктагънийи. Гьамусра гьадмугандин партияйин рюгьяри юкIв абцIну, думу худлар тербияламиш апIбиин машгъул ву», – разиди ктибтура чан уьмрин юлдшикан Кьасум халуйи.

Кьасум ва Айнисе Аьгьмадхановарин хал-хизан ккебгъну, чпин арайиъ гьюрматра, мюгьюббатра ади албагну яшамиш шули, 50 йис ву. Дурариз 5 велед а: 4 бай ва сар риш.

Аьхюну бай Аьгьмадхан кьялан технический образование гъадабгъну, армияйиз гъягъюру. Армияйиан гъафир, хайлин йисари Тюбейиъ ерлешмиш дубхьнайи тахсиркарвалар гъапIдар дюз рякъюз хру колонияйиъ гъуллугъчиди гъилихну. Гьадушв’ан РД-йин айтIан ляхнарин министерствойи думу Каспийск шагьрин ГОВД-йиз лихуз гьаънийи. Гьамусяаьт Аьгьмадхан чан хал-хизандихъди Каспийск шагьриъ яшамиш шула.

Мурадханди сифте Мягьячгъала шагьриъ гъулан мяишатдин академия, хъасин Новочеркасскдиъ прапорщикарин мектебдиъ гъурхну. Буденновск шагьриъ цIийи полк арайиз гъабхиган, чпин замполитди Мурадхан Чечен республикайиъ ерлешмиш духьнайи яракьлу кьувватарин жергйириан адагъну, чахъди гьадина лихуз гъахуру. Мурадхандин хал-хизан Буденновскиъ а, хъа думу чав гьамусяаьт СВО-йиъ гъуллугъ гъабхура.

Небийи армияйин кьяляхъ контрактдиинди шубуд йисан Чечен республикайиъ гъуллугъ гъапIну. Контракт ккудубкIиган, Хючна гъулаъ РОВД-йиъ дийигънийи. Гьамусяаьт Неби отставкайиъ а. Думу чан хал-хизандихъди Хючна гъулаъ яшамиш шула.

Бахтияр Мягьячгъала шагьриъ ДГПУ-йин ккергъбан классарин факультет ккудубкIну, Жулжагъ гъулаъ ккергъбан классарин мялимди лихури гъахьну. Думу гъулаъ чан хал-хизанра хъади абйир-бабарихъди хъа.

Риш Гюльбагьар чан хал-хизандихъди Юргъулигъ гъулаъ яшамиш шула.

«Узу гьамусдин деврин мялимариз ва мялимвалин циркил ктабгъуз ккуни жигьилариз насигьят вуди кIурза, сабпи ражари бицIир фтиин машгъул шулаш, бицIирин хасият фициб вуш, аьгъю апIинай. Хъасин дарсар улупну ккунду. Мялимарин апIурайи ляхникан 80 процент абйир-бабарихъди сюгьбат апIури, дурарихъди аьлакьа уьбхюри дубхну ккунду. Аьхиримжи вахтна хайлин абйир-бабари бицIидарихьна сикин дарди телефонар тувра. Телефонари бицIидарин хасиятназ чIуру тясир тувру. ИкибаштIан, телефон деврин алат ву. Йиз дидихьна къаршувал адариз. Диди инсандин артмиш’вализ хайлин кюмек тувра. Хъа бицIирихьна думу йигъан 15 дакьикьайи тувруш, бес шулу.
Пуз ккундузузки, улихьдин ва гъийин бицIидарин фаркьвал аьхюб ву. Улихьна йисариси дарди гьамус бицIидарин артмиш’вал артухъ дубхьна. Багъдиан мектебдиз урхуз-бикIуз аьгъяди гъюрайи бицIидар а. Деврин бицIидариз бегьем урус чIал аьгъя. Хъа улихьди бицIидарихьан урус чIалниинди кьюб гаф хъибтIуз шулдайи. Му ужуб тереф ву. Хъа тму терефнаан аьхиримжи йисари бабан чIалнахьна вуйи фикир сацIиб буш дубхьна. Бабан чIал мектебариъра харижи чIалси гъябгъюра. Мисалназ, йиз худлари, гъавриъ ахърадарчу кIури, табасаран чIалнаан хулаз тувнайи илчIихуб узухьна улупуз хуру. Гьадушвак узуз зат дерерхьу гафар алахьуру. Баяр-шубари дициб ляхин фици тамам апIиди? Баяр-шубарин бабан чIалнахьна гьевес артухъ апIру далилариз фикир тувну, рягьти гафарин табшуругъар тувиш, харжи даршул. Гьацира жигьил хизанариз пуз ккундузуз: гъийин замана ужуб вушра, гизаф читин замана ву. Читинвалариз дилигди, ичв веледариз ватанпервервалин тербия тувай. Ихь гьюкуматди инсанариз фукьан ужувлар дапIнаш ва рягьятвалар тувнаш, фикир апIинай. Ичв веледариз инсанариз гьюрмат апIуз улупай, аьхюр-бицIир аьгъяди гъузбакан, лазим дару инсанарин тай дархьбакан вуйи тербия тувай», – гъапнийи Кьасум халуйи ич сюгьбатнан аьхириъ.

Кьасум халу вари райондиъ аьхю гьюрмат айи кас ву. Дугъу чан веледаризси, мектебдиъра баяр-шубариз киву дарс, туву тербия гьавайиди гъюдубчIвундар. Думу дамагъ кадру, халис табасаран вакилин ужуб гаф варидариз ебхьур кIури, фикир вуйиз.

Кьасум Аьгьмадхановди чан хулаъ табасаран алатарин музейра абццна. Музейиз хайлин багахьлуйирира, дустарира, гъуландарира чпин кюгьне алатар тувну. Кьасум халуйин варитIан ккуни алатар ахлар, йицарихъ хъитIру гварар ва гьацира халачайин бицIи дуркьар ву. «Гьадму ахлариз лигруган, ихь аьхю абйир-бабар кIваин шулиз. Хъа гадрар йицарихъ хъитIну рацц’ин гад апIру вахтна ич гъулан вари бицIи баярихъди жаргъури шуйза. Магьа гьаму дуркьари дадайи, уьмрин юлдши, йиз багъри чйири зигури гъахьи зегьмет улариккан ва фикриан дубгуз гъитрадариз», – ктибтура Кьасум халуйи.
Дугъан музейиъ саки 140-рихьна экспонатар а. Хайлин йирси алатар дугъу мектебдиз, райондин музеяризра тувну.
Му маракьлу, вари терефарихъан бажаранлу касдихъди вуйи сюгьбат ккудубкIуз ккунди адайзуз. Дугъахъди вуйи сюгьбатнаъ фикрариъди узу дегьзаманайиъра, мектебдин бицIидарихъди вуйи дарсариъра, табасаран сумчрарин мяракайиъра, баярихъди вуйи сюгьбатариъра, музейиъра гъахьнийза. Дугъан насигьятнан гафар уьмурлугъдиз ужуб дарс гъабхьунзуз. Гьацдар инсанар ихь арайиъ имиди, Табасарандиъ ватанпервервалин гьиссар дудрургрувалиин инанмиш гъахьунза. Гьаци хьибдира ву.