Умгьанат Сулейманова
«Абйирин мисалиъ дюзди дупна: «Жил балгруб ригъ, инсан балгруб зегьмет ву». Дугъриди кIуруш, аьхиримжи вахтари гьялакди дигиш шулайи гъийин девриъ инсанарин яшайишдин дережа йигълан-йигъаз гужал шула. Гъи гьарсариз ягъли хулар, ипIруб-алабхьруб, гьяятдиъ машин, хъа саспидарин кьюб-шубуб машин, хусуси магазнар, поликлиникйир, аптекйир а. Яна инсанарин уьмрин ери гизаф ужуб ву, дерд апIуз ляхин адар», – ктибтура чан уьмриъ хайлин зегьмет гъизигу, гъи лайикьлу рягьятвалиъ айи Дагъ. Огни шагьрин агьали Нуряли Нурялиевди.
Нурялиеварин хизан Таба-саран райондиъ ЦIанитIил гъул’ан Дагъ. Огни шагьриз кюч гъабхьиб ву. Му шагьриъ яшамиш шули, дурарин 58 йис ву. Нуряли Нурялиев 1958-пи йисан ЦIанитIил бабкан гъахьну. Дугъаз кьюр чве ва шубур чи а. 1-пи классдиз Нуряли Дагъ. Огни шагьрин 3-пи нумрайин мектебдиз гъягъюру. УрчIвубпи класс ккудубкIну, думу Ростов шагьриъ тикилишчивалин техникумдик урхуз кIучIвру, хъасин дишла армияйиз гъягъюру. Эскервалин гъуллугъ тамам дапIну гъафи Нуряли хайлин йисари Дербент шагьриъ ЖКХ-йин 6-пи нумрайин тикилишчивалинна монтажный идарайиъ инженерди, хъасин Дагъ. Огни шагьриъ «Водоканал» МПУ-йин начальникди лихуру.
– Нуряли Аьбдулгьяли-мович, Дагъ.Огни шагьриъ йисариинди гьял апIуз даршулайи месэлйир гизаф а – штун, чIюрхярин, канализацияйин гъурулуш тикмиш апIбан ва гь.ж. Уву ЖКХ-йиъ хайлин йисари ляхин гъапIу кас вува, яв фикриан, гьаз му аьгьвалат дигиш апIуз шуладар?
– Узу бицIи вахтнахъанмина диндихъ хъайи кас вуза. Ва узу вуйибси дарпиш, хъа увура узу гъапибси дибрикIиш, газатдин машариъ узухъди вуйи макьала чап апIуб лазим дар.
Сабпи месэла чIуруб-чIюрхюбдин ву. Узуз думукьан ужуйи рябкъюрдарзуз, амма йиз хизанари кIурайи гафариинди, ихь шагьур зирзибили ккапIна. Наанди гъилигиш, уларикк ккабхьруб анжах чIуруб-чIюрхюб, зирзибили ацIнайи шишлар ву, кIура. Мициб гьял саб ухьухь дар, вари йишвариъ му месэла учIруди дийибгъна, думу гьял дапIну ккудубкIуз даршлуб вуди гъубзра. Гьамус машин адру хизан адар, ва чпин уч гъабхьи хъархъвас машиндиъди дубхну, наанди вушра гатIабхьура. Думура инсанвал дар, аьхир. Узу ЖКХ-йиъра ляхин гъапIу кас вуза, хъа мициб мусибат улихь вахтари гъабхьундайи. Думуганра шагьриъ туканар ва жара тешкилатар гьяракатнаъ айи. ДумутIан савайи, думуган поселок вуйи Дагъ. Огнийиъ яшамиш шулайидари мал-къарара уьбхюйи. Варидарин хулариъ шидра адайи, кьюб-шубуб кючейигъна вуйидар саб-кьюб булагъ вуйи. Гьаци вушра кючйир марцциди шуйи. Йиз фикриан, думугандин агьалйир чпин гъулхъан, шагьрихъан, хулхъан юкIв убгрудар, мар-ццишин варидиз лазим вуйивалин гъавриъ айидар, яна экология уьбхюваликан чпин, чпин хизандин сагъламвал асиллу вуйивалин гъавриъ айидар гъахьну. Гьаддиз дурари думу месэла сабпи йишв’ин дебккуйи.
Шагьрар, гъулар, гъирагъ-бужагъ чIюрхи апIурайидар фужар ву? Душваризди гатIабхьурайи хъархъвас шлинуб ву? Ихьуб. Гьаци вуйиган, чIюрхюб гатIабхьури, экологияйихьна вуйи вижнасузвал улупури, ухьу ухьуз зарар туврайи гьисаб шула.
Сабсана кIурза. Ухьуз рябкъюрайиганси, гъи зирзибил, чIюрхяр дабхьнайи йи-швахьна чIурариз утIуккнайи мал-къара уч шула. Дурарин йикк, никк ишлетмиш апIру инсанариз дидканра зарар айиб аьгъяхьуз, вушра думу месэла гьял апIуз я агьалйир, ясана шагьриъ айи жавабдар касар чалишмиш шуладар. Думу гьам ихь улихь хьайи гъуллугъчйирин терефнаан, гьамсана агьалйирин чпинра гележегдин насларин гъайгъу ктрувалси гьисаб апIураза.
Кьюбпи месэла штунуб ву. Узу Дагъ. Огни шагьрин «Водоканал» МПУ-йин кIулиъ 1992-пи йисан дийигънийза. Думу вахтари шид булди вуйи, фицики агьалйирин кьадар думукьан аьхюб дайи. Ухьуз гъюрайи штун кIул Гъяякент райондин Родниковый гъул’ан ву. Гьамусяаьтра ухьу убхъурайи шид гьадму ву, 1985-пи йисан гъизигуб. Ва гьадму вахтна Огнийиъ хьуб мертебайин аьхю хулар дивуз хъюгъну. Гьелбетда, душвазра шид лазим вуйи, гьаддиз хайлин йишварихь буругъ гъивунча.
Шид адар дупну, сар кас тахсир апIурдархьа. Гьаз гъапиш гъи табиаьтдин гьавйирра хайлин дигиш духьна. Аьхю пай штун кIулар уркъра. Шагьрариъ яшамиш шулайи агьалйирин кьадар артухъ шула. Ву кIури, гьюкуматди улупнайи пландин ляхин дигиш апIуз шлуб дар. Гьарсаб план тамам апIбан чан вахт айиб ву. Ав, гъи саспи кючйириъ айи штун турбйир узу лихурайиган ккирчнайидар ву. Дурар 20-30-йислан гьюдюхну ккунду. Гьюкуматдира саб кьадар вахтналан шагьрарин, районарин рякъюз, штуз ва имбу меселйир гьял апIуз пулин дакьатар деетуру. Дициб ляхнин кIул бисбан бадали, улихь марцци, жавабдарвал гьисс апIру гъуллугъчи ккунду… Магьа аьхиримжи вахтна Дагъ. Огни шагьрин вари кючйириин гъир (асфальт) улубзна.
Табасаран айтуйиъ гьюлин гъвалахъ деъну, штун кьяняаьт апIин кIура. Хъа гъи ихь шагьриъ гъуйи адру кас адар. Гъуйин штухъди бахчайиз шид туври, хъа ихь марцци булагъдин шид кьяняаьт апIури гъахьиш, ухьуз шид гьубкIру. Амма саспи касари булгъин шид бахчйириин илипура. Му ляхнин гьякьнаан ухьура гъалатIар апIурахьа. Гьарсар касди чан гъалатIра кIул’ин дибисну ккунду.
Гъийин девир жигьилариз гизаф деврануб дубхьна, амма арайиъ инсанвал имдар. Улихьган ужуб мал-девлет айидарихьнатIан, адмивал кайи инсанарихьна гьюрмат артухъ вуйи. Хъа сарун дици бажагьат шул. Ич вахтарин инсанариз фукьан читинвалар гъяркънушра, кучIал апIувал, гьитIибкIувал, къанунсузвал фтиз кIуруш аьгъдайи. ЦIибди гъипIишра, фун абцIуйи, йирсиб алабхьишра, уччвуди рябкъюйи. Инсанарин марццивалиан дюн’я гюрчегди вуйи.
Марцци зегьметну инсанра, думу яшамиш шлу йи-швра балгуру. Гьаци вуйиган, ухьу яшамиш шулайи йишв ухьу дабалгну ккунду.
Хъа марццишнакан улхуруш, ихь агьалйирин мар-ццишнахьна вуйи мициб вижнасузвал имиди, шагьрин кючйириъ саб вахтнара къайда хьибдар.
