Зубайдат Шябанова
Агъул халкьдин вакилар Дагъустандин кьибла терефнаъ Чирагъ-чай ва Кьурагь-чай нирарин, Магъу дере, Агъул дере, Къушан дере ва Хпюг дере – 4 дерейин аьтрафариин яшамиш шула. Дурарин гъуншйир кафари терефнахъан –гъяйтагъар, ригъ удубчIвру терефнахъан – табасаранар, кьибла терефнахъан – кюри лезгйир ву. Хъа Сарфун кIуру йифун дагъларин гъаншариъ дурарихъди гъуншдиъ рутулар, лакар ва лезгйир яшамиш шула.
Улихь вахтари агъуларин терефназ анжагъ жилгъйиртIан адайи. Хъа кьюрдну, аьхю йифари жилгъйир ккеркган, думу терефназди гъягъюзкьан шулдайи. Думу вахтарин дараскьал шараитарикан табасаран литературайиъ саб жерге шиърариъ (М. Шамхаловдин «Мигъу рякъ», Р. Аскеровдин «Магъу дере», А. Везировдин «Чирагъ нир» ва «Магъу дерейиъ») шикиллуди дупна. Агъул дерейиз 1936-пи йисан гъапIу машинарин рякъю халкьдин дуланажагъдин артмиш’валиъ аьхю роль уйнамиш гъапIнийи.
Тарих
Персарин хан Ануширванди V аьсрин аьхириъ Дербент гъибисган, агъулар, лакар ва арчинар чпин жиларилан ултIуккну, дурарин гъулариъ персарин чIал апIру жугьтар-татрар дитну. Гьадму саб вахтна гъудургу агъуларин наслар VII аьсриъ арайиз удучIвуру. Кьушан дерейин халкьдикан VII–IX аьсрариъ аьрабарин китабариъра дибикIна. Совет вахтари табасарандиъ гъибихъу пергаментдин кагъзарин Кьур’андин китабдин гъирагъарик дибикIнайиси, IX аьсрин эвелариъ Табасарандин майсумдихьна Кьушандин ппаччагьлугъдиан вуча кIури, саб халкь илтIикIну. Дурари майсумдикан агъуларин дагълариз багахьлуйирихьна чпи деетуб ккун гъапIнийи. Дурар, саб аьбасикьан дибрисди, Табасарандин аьтрафарилантина агъуларин жилариина деетну.
Монголарихъди, Темирландихъди, хъасин Надир-шагьдин къушмарихъди женгар гъахури гъахьи чпин игит насларихьна агъулари аьхю гьюрмат уьбхюра. Думу вари чапхунчйири арайиз гъабхи гьякьикьат саб вуйи – инсафсузвал, инсансузвал, гъулар ккидирчувал, тIараш апIувал ва аьжал хувал. Бязи агъул гъулар ургуб ражари жилихьди саб дапIну, гьадмукьан цIийи кIул’ан арайиз гъафидар ву.
Аьдатар
Агъуларин халкьдиъ уьмуми асас аьдатарикан саб сар-сариз кюмекназ гъюб ву. Думу аьдат зегьметнан ляхнариъ, мисалназ, хулар дивруган, хутIлар хътаркруган, бегьер убзруган ва ккадабцIруган, укIар уршвруган ва жара ляхнариз кюмек апIруган улупуйи.
Дегьзаманйирианмина агъулар мал-къара гизаф уьбхрудар вуйи. Жилар тартиб апIуз дурар кьанди хъюгъну. Рутулар, цIахурар, агъулар багълар айидар дайи. Му халкьар асас вуди хьа, гъидкьар, рукь, гъван, гакIул тартиб апIбиин машгъул вуйи.
Гъулар 3-4 мягьлайиз жара шули гъахьну. Гьарсабдиъ хулар чиб-чпиз лап багахьди тикмиш апIуйи. Гьарсаб гъулан кьялаъ мист ва гъулан жямяаьт машкврариз уч шлу рацц айи, хъа гъулан гъирагъарихъди гюзчивал гъабхру чIвурдар дивуйи. Хулар гъвандин, 2-3 мертебайиндар, ругдин гъваъ алидар вуйи. Сабпи мертебайиъ унчIварин ерина акв абхьуз бицIи урхъар апIуйи. Думу мертебайиъ малар-марччар тIауйи. Кьюбпи ва шубубпи мертебйириъ инсанар яшамиш шуйи. Вари хизан цIа апIру саб аьхю хулаъ шуйи. Хулан авадлугъарикан исчIли кусрийир ва кьас-дивантIан ади шулдайи. Жиликк бархлар ккирчуйи, хулан мурччвариъ, саб-сабдиин дирчну, саб чIвеъ марфкIар дивуйи.
Машкврар
Агъуларин саки вари машкврар табасаран ва лезги халкьарин машкврарихъна гъушдар ву.
Кюгьне дафтрариъ дибикIнайиси, агъул халкьдин аьхю машкврарикан саб Эрен цIа (Эбелцан) ва Хьидин Iуьш (хьадукран йишв) вуди гъабхьну. Му машквар мартдин вазлин кьялариъ султ йигъан хябяхъган ккебгъуйи. Машквраз 7 хураг гьязур апIуйи. Гьадму хурагар ва пешкешар хьади гъуншйирихьна, багахьлуйирихьна, хъирснайи швушварихьна гъягъру аьдат айи. Хябяхъган гъулан кьялаъ жилари цIа алапIну, гьадму цIилан, аьхюр-бицIир дарпиди, вари ултIуччвури шуйи. Гъулаъ гъямпIариси палтар алахьну жигьил баяр лицуйи, хъа жигьил шубари, сарин хулаз уч духьну, фал кибтуйи.
ХутIлар хътаркбан ляхнар ккергъган, сабпи дуруц йивуз изан апIбаъ ужуб тажруба айи, гьюрматлу нежбриина ихтибарвал апIури гъахьну. Мушваъра чан сюгьрин сир айи. Думу касди чан йицар хутIлиз хъаъруган, вари гъуландар уч духьну, думу касдиин хюйир алахьуйи, хъа йицарин кIарчарик рангнан цIилар кирхуйи.
Майдин аьхирариъ – июндин эвелариъ агъулари хьадан аьхю машквар – швурар уч апIбан йигъ къайд апIури гъахьну. Хайлин гъуларин агьалйир Жуф дагъдин кIакIниин али дюзендиина уч духьну, гьадушв’ин сатIиди хурагар гьязур апIури, ялхъвнар, мяълийир апIури, гьяйвнариинди жаргъбан талитар гъахури гъахьну.
Палат
Жиларин палат дагъустандин имбу халкьарин палатдиз ухшар айиб вуйи – бергьам, шалвар, валжагъ ва черкеска-чуха. Фуну яшарин вушра, жилари кIулин кушар алдаури гъахьну.
Дишагьлийирин ккурт – бергьам – асас вуди укIу, чру вая кIару рангнан бамбгин парчайикан бирхуйи. Ккуртдин зиълан арсран кепкар ва жара шей’ар китIуйи. Дурар гъира гьадму дегьзаманайин накьишар ва сюгьрин лишнар ишлетмиш апIури ими. Агъул дишагьлийирин арсран безегар, гьибар, палтарик китIрударси, ягълухъин зиълан кIул’ин алахьрудар, гардандикк ккахрудар, мухрик, ккуртдин чIулик китIрудар ва хилихъ хъаърудар жа-жаради шуйи.
Сумчрин аьдатар
Агъуларин варитIан кюгьне мукьмарин алат – габнин швутIрам вуйи. Думу чIеъракан ктапIури гъахьну. Хъа сумчрар ва жара машкврар кьюр зурначина сар далдабчи хътарди гъягъюри гъахьундар.
Жигьил шубар ва баяр анжагъ машкврариътIан ва мил дапIнайи ляхнариътIар сар-сариз рякъюрдайи. Шураз, абйир-бабарин разивал дарди, швуваз гъягъюз ихтияр адайи. Балира чаз швушв, абйир-бабари разивал тувгантIан, ктагъудайи. Швушвди хуз ктагъу шуркан абйир-бабариз бали кIуру аьдат дайи. Думу гафар дугъу чуччуз вая дустраз кIуйи.
Ча кIури дуфнайи шуран ва дугъан абйир-бабарин разивал гъадабгъбан кьяляхъ, швушвахъ тIублан хъапIуйи ва дугъаз ккуртт бирхуз парчдин кьатI тувуйи. Улихьди швушвахъ дипру пул адрудари пулин ерина аьхю маларикан вая марччарикан, хътабкру хутIларикан вая уршвру хярарикан саб йишв, йифрин гвар тувуйи. Мидланра гъайри, швушв ча дупнайи балин терефнаан кIулилан ликриина швушваз палтарси, дугъан багахьлуйириз пешкешарра апIури шуйи.
Агъуларин хайлин жилар, швушв ча гъапиган, швушвахъ дипру пул гъазанмиш апIуз, йисариинди лихуз гъягъюри гъахьну. Швушв ча дупну хайиз, саспиган 3-4 йис гъябгъюйи.
Риш швуваз гьерхган, шуран дадайи дугъахъ хъаъру шей’ар уч апIури гъахьну. Гьадму гьисабнаан, халачйир, марфкIар, гьар жюрейин рангнан мурсларин атIнар ва гьацира жарадар.
Сумчриъ вари гъуландар иштирак шуйи. Сумчир апIурайи хулаъ, мярака ккебгъуваликан хабар туври, кьавлар эйсийин хулан гъваин улучIвну, мукьмар йивури гъахьну. Сумчир айи хуларин гьяят хялари арцIубси, дурар гъваълан улдучIвну, икризди гъюйи ва гьадушв’ин сумчир ккебгъуйи. Швушв хурайи бай жин шлу аьдат вуйи. Думу чан дустран хулаз гъягъюйи. Балин чвйир, чйир, багахьлуйир ва хялар, кьавларра хъади, жам агуз гъягъюйи. Варидарин улихь, синдиъди меълишнар, ицци итIрудар хьади, жамран багахьлуйир шуйи. Жам ва дугъан дустар гъидихъган, дурариз кьяляхъ гъюбан теклиф апIуйи. Вари сатIиди гъулан раццаз гъягъюйи. Гьадушв’ин гъулан вари машкврар, гьадму гьисабнаан сумчрарра, гъахури гъахьну. Рацц’ина сумчриз лигуз халкь уч шуйи. Хайлиндар чпиз ужуди рябкъюз, хуларин гъваариин дусуйи. Швушв хурайи бай кьюр дустран кьялаъ, улихь ипIру сурсатари ва убхърубди кабалгнайи столихъ, мяракайин саб гъирагъдиъ дитуйи. Амма жамраз думу гъянивалар итIуз ихтияр адайи.
Гъахи швушван улихьна балин дада удучIвну, дугъ’ин шекер алабхьуйи ва саб муччвур йиччв тувуйи. Жамран хулаъ аьхю баттлариъ нюрхюн аш ва, якъар дурккну, дурарин шурпа гьязур апIуйи. Думу хурагар вари гъуландариз гьивуйи.
Сумчир алдабгъну шубубпи йигъан швушв, цIийи гварра хьади, чан дуст шубарихъди булагъдиккна гъягъюйи. Булагъдикк тамам гъапIу аьдатарин кьяляхъ швушв цIийи хизандин аьдати вакилси гьисаб апIуз хъюгъюйи.