Зубайдат Шябанова
Гьюрматлу ватанагьлийир, гъубшу йисан учу газатдиъ «Урусатдин бицIи халкьар» вкIуру проект гъабхури гъахьунча. Цци, думу яркьу апIуз ва гьаму рубрикайиккди тувру макьалйириъ ихь уьлкейинси, вари дюн’яйинра жюрбежюр халкьарихъди, дурарин яшайишдихъди, аьдатарихъди ва культурайихъди учву таниш апIуз ккача.
Нагайбакар
Нагайбакар Урусатдин империяйин вахтари Оренбургский казачествойин дахилнаъ ади гъахьи, татарарин дестейик кабхърайи кюгьне халкь гьисаб апIура. Аьлимарин ахтармишариинди, дурар казакариканна татарарикан вая нугъаяриканна татарарикан арайиз гъафидар ву.
Гьамусяаьт му халкьдин аьхюну пай агьалйир Челябинск областдин Нагайбак ва Чебаркуль муниципальный районариъ, Башкортостандиъ, Тюмень ва Свердловск областариъ яшамиш шула. Совет вахтари, 1926-пи йисхъанмина му халкьдин вакилар татар халкьдин гьисабнаъди дикIури гъахьну. Гьаддиз дурарин кьадар думу йисари мялум дайи. Гъи вари дюн’яйиъ нагайбак халкьдин 9 600 вакил яшамиш шула.
ЧIал, дин ва хураг
Нагайбакарин чIал татар чIалнан кьялан диалектдин нугъатарикан саб ву. XVI-XVIII аьсрариъ му халкь хачпересарин диндиз илтIибкIну. Дурарин вакиларин асас пайну гъира думу дин хъапIра.
Нагайбакарин чпин хусуси милли хурагар а. Хизандин гъазанжариз дилигди, саки гьар йигъан гьарсаб хизандиъ бурзун жук ва удрин аш гьязур апIуру. Хъа машкврариз бурзун жукракк йикк кипру. Йикк гъяйи хинкIар шурпайиккди устлиина хуру. Хамрин хурагарра хайлиндар а. Улихьди дун кипну, учIвру хамрин уьлер уржуйи. Гъи думу аьдат тарихдиз гъубшну.
Палат
Нагайбакарин жиларин аьдати палат Оренбургский казачествойин къайдайинубдиз ухшар айиб ву. Асккан лизи ккурт, хъа дидин зиълан кьяниди кибирхнайи хяв хъайи, искан канчIар рангнан мурсларихьди кабчнайи ккурт алабхьуйи. Лихурайи вахтна гардандиъ абхънайи хач ададабхъуз, ккуртдин хявар кьяниди ктирхури гъахьну.
Дишагьлийирин палат аку парчйирин кьатIарихьди, аку рангарин мурсларихьди кпалгуйи. Кьял’ан рангнан камар идибтIуйи, гардандикк арсран ахчйир ккахьуйи. Ликариин шаламар алахьуйи.
Жилари хьадну рягърягъ хъайи шапка, хъа кьюрдну бухара бачукI алабхьуйи. Хъа дишагьлийири ягълухъ хъабхьну, дидин зиълан хьайин вая бамбгин хункI улубкIуйи.
Яшайиш
Нагайбакар асас вуди нирарин гъирагъарихъ яшамиш шуйи. Жара миллетарихь тевган, дурар кючйиринна мягьяларин планировка дюзди апIбиинди тафавутлу шуйи. Гьарсаб гъулаъ килиса, эскервалин дарсар кIули гъахру майдан, ипIру сурсатар уьрхру складар, туканар ади гъахьну. Хулар, деъру кьюб хал ади, саб мертебайиндар вуйи. Гьарсаб хулан гьяятдиъ мяишатдиз жаради гъазма тикмиш апIуйи.
Нагайбакар улихьдин йисари жил тартиб апIбиин, мух, дяхин, гаргар, нюрх, сурсул, гиниб, кетен гьясил апIбиин, мал-къара, арфар уьрхбиин машгъул вуйи. Саб вахтна дурарин халкь девлетлу касариз файтунар (экипаж) гьязур апIру ва харатчивалин ляхин аьгъю ужудар устадар айивалииндира машгьур вуди гъабхьну.
Культура ва аьдатар
Му халкьдин фольклор лап девлетлуб ву. Гьарсаб гъулаъ мяъли апIбан чан хусусивал а. Дишагьлийири аьхю аьшкьниинди кюгьне урус мяълийир ва тарихи кьисйирин гьикаййирна ишлар, ватандикан, багъри кас рякъюъ тIаъбан ва дугъаз ккилигбан мяълийир апIуру.
Кьюрдну ригъ дийибгънайи ва цIийи йис ккебгърайи йигъари нагайбакари Нардуган машквар къайд апIуру. Думу машквар кьюб гьяфтайи гъябгъюру. Му йигъари варидари уткан ва цIийи палат алабхьуру. Шубари ицци хурагар гьязур апIбаъ чпин бажаранвал улупуру. ЦIийи йис ккебгъуз цIиб вахт ккимиди фал кибтбан аьдат му халкьдин дишагьлийири гъира ами.
Риш айи хизандиъ, дугъан хьуд йис гъабхьихъанмина, дугъахъ хъапIру жигьиз гьязур апIуз хъюгъру – кровать, ахнар-леъфар, марфкIар, дастамлари ва чарчари абцIнайи сундух. БицIи вахтнаанмина шубари устад дишагьлийирихъан кабчуз ва абчуз дубгъуйи. Швушвахъ карчнайи чарчар ва дастамлар хъаъру аьдат а. Карчну адру дастамлар ва чарчар хъайи швушв темпел ва усал швушвси гьисаб апIуйи. Сумчрин кьяляхъ духнайи швушву жилирин кьялаъ айи чIул удубчну ккундийи.
Му халкьдин хал-хизан ккебгъбан шубуб къайда а: 1) риш балин абйир-бабари ча дупну, сумчир дапIну гъахувалин; 2) риш чан хушниинди (сумчрин аьдатариинди дарди) балин хулаз гъягъювалин ва дугъахъди яшамиш хьуз хъюгъювалин; 3) бали риш чаз хпирди гьитIикIувалин къайдйир.
Бали чаз швушв чав агуру. Эгер чаз кьабулди вуйир чпин гъулаъ дидрихъиш, жара гъулариз гъягъюру. Бали швушв хуз ният айиваликан абйир-бабариз кIуру ва кьабул гъахьи шурхьан хизан ккебгъувалин разивал гъадабгъуру. Швушвахъ дипрубдин гьякьнаан кьюбиб терефари сатIиди сюгьбат апIуйи. Шуран адашди риш гъахру йигъ дивуйи. Швушву чан дуст шубарихъди жигьиз кбалгуйи, хъа шуран дадайи язнайиз сумчрин палат бирхуйи.
Сумчир алдабгъну, хъайигълан хъюгъну, багахьлуйири нубатнахъди жигьил хизан хялижв апIури, дурариз мал-къарайикан пешкешар тувуйи.
