Гюльнара Мягьямедова
Духтрарихьна аьшкьниинди гъягъру инсанар а гъапиш, хъугъуз читинди ву. Статистикайин улупбариинди, лазим гъабхьиган, дишагьлийиртIан жилар духтрарихьна 20 процент цIибди илтIикIуру. Жиларин уьмрин манзил дишагьлийиринтIан 10 йис’инди цIибдира ву. Гьаму улупбари, икибаштIан жиларин сагъламвал дишагьлийиринтIан харжиб вуйивал тасдикь апIурадар. Жикъи уьмрин себебар гизаф а: жилари папрус гизаф зигура, ички артухъ ишлетмиш апIура, уьмрин хатIалу дюшюшариъ гизаф ахъра…
Эгер аьрзйир адарш, духтрарихьна гъягъюб лазим вуйинхъа? Дагъустандин гьюкуматдин медицинайин университетдин урологияйин кафедрайин доцент, медицинайин «Family» центрин кIулин духтир, медицинайин илмарин кандидат, заан дережайин духтир уролог-андролог Руслан Темирханович Савзихановдин фикриинди, сагъламвалин аьгьвалат харжиб даршра, бедендин ахтармишар гъахуз вахт-вахтарик духтрарихьна душну ккунду.
Руслан Савзиханов Мягьячгъалайиъ Зилдикк гъул’ан вуйи Темирхан ва Бика Савзихановарин хизандиъ бабакан гъахьну. Темирхан тикилишчи инженер, хъа Бика художествойин комбинатдин член вуйи. Хизандиъ юкьур риш ва сар бай гъахьну.
Руслан Савзихановди сифте Мягьячгъалайин 7-пи нумрайин мектебдиъ гъурхну. Мектебдиъ балин ужудар хъуркьувалариз дилигну, абйир-бабари думу медицинайин вуздиз урхуз гьауз йикьрар апIуру. Гьадму вахтна Мягьячгъалайиъ 22-пи нумрайин мектебдиъ медико-биологический лицей ачмиш дапIну айи. Дина «отлично» кьиматариз урхурайи баяр-шубар кьабул апIуйи. Имтигьянар ужуди туву Руслан Савзиханов лицейиз кьабул гъапIну. Лицей гъизилин медализ ккудубкIну, думу Дагъустандин гьюкуматдин медицинайин университетдик урхуз кучIвну.
«Йирхьубпи курснаъ урхурайиган, урологдин пише кадабгъбанди гъахьнийза ва университет ккудубкIиган, ординатурайиз урхуз гъушнийза. Хирургияйин ляхнихъди ужуди таниш гъахьнушра, думу ляхин апIуз ккун гъабхьундарзуз, урологияйин ва андрологияйин терапияйиин машгъул гъахьунза. Медицинайин думу циркил жиларин репродуктивный гъурулушдин уьзрар сагъ апIбаз бахш дапIнайиб ву. Йисандин арайиъ кьюб ражари Урусатдин аьхю шагьрариз гъягъюри, пишекарвалин дережа за апIури гъахьунза. 2006-пи йисан, Ростовдиъ машгьур уролог, медицинайин илмарин доктор Михаил Когандин регьберваликкди кандидатвалин диссертацияйиин ляхин апIуз хъюгънийза. 2010-пи йисан Москвайиъ Сеченовдин ччвурнахъ хъайи медицинайин университетдиъ хъуркьувалиинди диссертация гъюбхнийза. Шубуд йислан, илимдин ляхин давам апIбан бадали, Дагъустандин гьюкуматдин медицинайин университетдиъ лихуз хъюгънийза. Тазади дуфнайийиз ляхин кьабул дубхьну, университетдин ректори узу декандин кюмекчиди, хъасин деканди дерккнийи. Деканатдиъ гизаф ляхин алабхъуйи, докторвалин диссертацияйиин ляхин апIуз вахт гъубзурдайи. Гьаддиз, узу думу гъуллугъ дипбанди гъахьнийза. Гьамусяаьт Дагъустандин урологарин обществойин кIулиъ аза. Илимдин цирклиъра хайлин хъуркьувалар азуз, хъа дурарин гъавриъ духтрартIан хьидар», – гъапнийи Руслан Савзихановди.
Къайд апIуз ккундузузки, Руслан Савзиханов жилижвуваз велед дархьбан уьзрар сагъ апIбаъ Урусатдин Федерацияйин урологарин обществойин клинический теклифарин эксперт ву. Урусатдиъ инсанар фици сагъ апIуруш теклифар тяйин апIру экспертарин совет а. Шубуд йисак саб ражари думу теклифар цIийи кIул’ан ахтармиш апIуру. Гъубшу йисан Дагъустандиан сарпир вуди Руслан Савзиханов гьадму советдин член гъахьну. Думу гьацира жилижви себеб вуди бицIир дархьбан уьзрар сагъ апIбаз бахш дапIнайи Урусатдиъ гъягъру вари чIатху конференцйирин председателра ву.
Гъийин девриъ гизаф жигьил хизанариъ бицIидар адрувалин месэла учIруди дийибгъна. БицIидар дархьувал дишагьлийир себеб вуди гизаф шулин, даршиш жилар? Дишагьлийирин уьзрар сагъ апIуз рягьятди вуйин, дарш жиларин? Гьаму ва жара суалар хьади редакцияйин журналистар Руслан Савзихановдихьна илтIикIну.
«Эгер статистикайин улупбарикан улхуруш, дишагьлийиринра, жиларинра бицIидар дархьбан себебарин кьадар барабар ву. Хъа гьацдар хизанар аки, кьюриддихьанра бицIир арайиз хуз даршлудар. БицIидар дархьбан 30 процент жиларин, 30 процент дишагьлийирин сагъламвалин месэлйириан асиллу ву. Хъа имбу процентар гьисаб апIуруш, хизанариъ веледар дархьбан себебар кьюриддиканра сатIиди асиллу ву.
Узу 2003-пи йисхъанмина 2013-пи йисазкьан РД-йин хизан планламиш апIбан центриъ гъилихунза. Гьаддиз хъайи-хъайиси пуз шулзухьан: арайиъ айи сагъламвалин месэлйир жилирира, хпирира сатIиди гьял дапIну ккунду. Фицики, жилирин сагъвал фукьан ужуб вушра, эгер дишагьлийин сагъвалик нукьсан каш, хизан бицIидар адарди гъузру. Гьаци, дишагьли фукьан сагъур гъахьишра, жилирин сагъвалик нукьсан кади гъабхьиш, думу хизандиъра веледар шулдар. Дишагьлийирин гизаф уьзрар рягьятди сагъ апIуз шулу. Жиларин бязи уьзрар сагъ апIуз шлудар дар. Хъа деврин медицина гьадмукьан улихь дубшнаки, думу уьзрарин камивалар ЭКО-йин (экстракорпоральное оплодотворение) жюрейиинди дюз апIуз шулу. Гьадму ляхинра, жилиринна хпирин сагъламвалин месэлйириз сатIиди лигури, дурарин разивал гьисабназ гъадабгъну апIруб ву.
Узу гьамусяаьт лихурайи центр хусуси клиника ву. Дидин эйсийи чан клиникайиз лазим вуйи, деврин тIалабариз жаваб тувру вари оборудование гъадабгъна. Филиалар Хючнаъ, Дербентдиъ а. Душвариъ анализар гъадагъну, учухьна хътаура, клиникайиъ 2 агъзуриинакьан анализар апIура», – кIура Руслан Савзихановди.
Хизандиъ велед адрувал гизаф гъагъи месэла ву. Жилари думу дюшюш фици кьабул апIураш пуз хьибдарзухьан, хъа дишагьлийиз велед адрувал варитIан аьхю дердна хажалат ву. Дишагьлийи дидкан фикир дарапIру саб дакьикьа шулдар. Чан жандикан велед дархьи, узуз лап багахь вуйи дишагьлийи кми-кмиди текрар апIру гафар кIваин шулазуз: «Улихьдин гизаф бицIидар хъайи дишагьлийири кIури шуйи, «бицIидар хъадрувал саб дерд ву, хъа хъайивал варж дерд». Варж дерд аьгь апIуз гьязур вуза, анжагъ дадавалин бахт рябкъюз ккундузуз». Сад йисандин арайиъ сатIиди яшамиш шули, жигьил хизандиъ велед дархьиш, думу хизандиъ хпирин ва жилирин репродуктивный гъурулуш ахтармиш апIуб лазим ву.
Жиларин репродуктивный уьзрарин асас себебариканра, думу себебар ахтармиш апIбаканра духтри хъайи-хъайиси ктибтну.
«Деврин медицинайиз гизаф мумкинвалар ашра, 40-50 процент дюшюшариъ себеб аьгъю апIуз шулдар. 10 процент себебар бай бабкан шлугандиндар ву. Думу себебарра кьюб йишваз пай апIуз шулу: генетикайиндар ва сагъ апIуз шлудар; 10 процент – инсандин уьмрин вахтна арайиз гъафидар: простатитар, жюрбежюр инфекцйир ву; гормонари, табарин уьзрари, папрус, наркотик зигували, ички убхъували тясир апIуру. Мисал вуди гъадабгъиш, духтрихьна илтIикIнайи касдин вари анализар ужудар вушра, бицIидар хьпан месэла гьял шуладар. Узу гьамусяаьт жиларин Y-хромасомайин месэлайиин ляхин апIураза. Мартдин вазли Москвайиъ, апрелиъ Сочийиъ, июндиъ Мягьячгъалайиъ бицIидар даршлувализ бахш дапIнайи аьхю конгрессар хьиди. Узу думу конгрессариъ доклад хьади удучIвну улхбанди вуза.
Статистикайин аьхиримжи улупбариинди, Урусатдиъ саб хизандиъ кьялан гьисабниинди 1,4 бицIир бабкан шула. Агьалйирин кьадар айиси уьбхбан бадали, гьарсаб хизандиъ 2 бицIиртIан артухъ ади ккунду. РФ-дин минздравдин департаментдин директор Любовь Скворцовайи телевидениейихъан туврайи мялуматариинди, гьюкуматди 2030-пи йисаз гьадму улупуб 1,6-диина, хъа 2036-пи йисаз 1,8-диина за апIбан месэла дивра. Думу месэла тамам апIуз удукьишра, 10 йисланкьан агьалйирин уьмуми кьадар за шуладар. Гъи уьлкейиъ яшамиш шулайи агьалйирин кьадар 145 миллион вуш, гьюкуматди вари лазим вуйи уьлчйир кьабул гъапIишра, 10 йислан думу кьадар 135 миллиондиина ис хьибди. Гьадму месэлайиин духтарира хайлин зегьмет зигура.
Улихьна йисари жиларин уьзрар яш гъабхьиган арайиз гъюри гъахьнуш, гьамус гизафдар жигьил вахтнара аьзарлу шула. Предстательный железайин уьзрарин 3 жюре а: простатит, предстательный железайин аденома, предстательный железайин рак. Простатит уьзур жигьил вахтнара кивуз мумкин ву. Гизафдари дидиз фикир тутрувдира гъибтру. Амма фуну уьзурра вахтниинди сагъ дапIну ккунду. Предстательный железайин аденома 40-50 йисаъ айи жиларин шулу. 50 процент жилар 50 йисаъ ади гьадму уьзрихъди таниш шулу. 80 йис тамам хьайиз гьадму уьзур саки вари жиларик шулу. Хъа думу яш хьайиз уьмур тувиш, думу мюгькам сагъвал хъайи инсан ву. Предстательный железайин рак арайиз гъюрайивал вахтниинди аьгъю апIру анализар а. Эгер адашдин, абайин гьадму уьзур ади гъабхьнуш, бай 40 йис тамам гъабхьихъанмина чан сагъламвалин гъаравлиъ духьну ккунду. Йисак сабан гьарсар жилижвуву ифдин анализ апIури, ахтармишар гъахуруш, уьзур вахтниинди аьгъю апIуз шулу. Вахтниинди аьгъю гъапIу уьзур сагъ апIузра читинди дар», – гъапну Руслан Савзихановди.
Жиларин уьзрарихьан жвуван беден уьбхбан профилактикайикан улхури, ихь духтри бедендиз аьхъю хьуз гъидритуб, жюрбежюр инфекцйирихьан жвув урхюб, вахтниинди швушв духну, чан хизандихъди албагну яшамиш хьуб теклифар дивну.
