Гюльнара Мягьямедова

Мектебдиъ урхурайи вахтна мялимари кми-кмиди бицIидарихьан, аьхю гъахьиган фуну пишейин эйси хьуз ккундучвуз кIури, гьерхри шулу. Аьлим хьуз ккундузуз кIуру бицIидар тек-тюкра алахьури шулдар. Илимдихьна вуйи ккунивал мектебдин аьхю классариъ ашкар шулу. Фунуб илимра важиблу ву, хъа илимдихъ юкIв хъивну, думу дериндиан аьгъю апIуз хъюгъиш, диди хъана ижмиди чахьна зигуру.

 

Табасаран халкьдиз уьлкейин аьхю шагьрариъ лихурайи хайлин академикар, аьхю аьлимар, илмарин докторар, машгьур профессорар а. Хъа гъи газат урхурайидар Урусатдин илмарин академияйин ДФИЦ-диъ лихурайи ихь жигьил аьлимарихъди таниш апIуз ккундучуз. Магьа дурар: Максим Маллялиев, Рамис Гьяжимирзаев ва Аьзиз Исмяилов.

Набататарин цIийи жюрйир агури

Максим Маллялиев 1984-пи йисан Табасаран райондин ТIивак гъулаъ бабкан гъахьну. Ю.Базутаевдин ччвурнахъ хъайи багъри мектебдиъ кьялан образование гъадабгъну.
– Максим Маллялиевич, илимдихьна вуйи рякъ фици ккебгъунва?
– Узу 2006-пи йисан Мягьячгъалайиъ Дагъустандин гьюкуматдин университетдин прикладной экологияйин факультетдиъ сифте бакалавриат, хъасин магистратура уьру дипломариинди ккудукIунза. Магистратурайиъ урхурайи вахтна Каспийск шагьрин табиаьтдин экологияйиз артухъ фикир туврайи 3-пи нумрайин мектебдиъ экологияйин мялимди лихури гъахьунза.
2008-пи йисан РАН-дин Дагъустандин илимдин центрин Дагълу ботаникайин багъдин «биоресурсар» направлениейиан аспирантурайик кучIвунза.
– Илимдин цирклиъ фицдар хъуркьувалар гъазанмиш дапIнава?
– Узу гьамусяаьт биологияйин илмарин кандидатвалин диссертация бикIури, Дагъустандин дагъларин ямажарик шлу набататарин башкъавалариз бахш дапIнайи темайиин лихураза. Диссертация дибикIназа ва гъюру йисан эвелариъ думу уьбхюз планламиш дапIназа.
2009-пи йисхъанмина РАН-дин ДНЦ-йин Дагълу ботаникайин багъдин лабораторияйиъ кIулин пишекарди ва, думу идарайин Гербарийин заведующийдин вазифйирра тамам апIури, илимдин бицIину пишекарди лихури гъахьунза, гьамус илимдин кIулин пишекарди лихураза.
Урусатдин ва харижи уьлкйирин илимдин журналариъ 50-рилан зиина илимдин макьалйир чап дапIназа, жара аьлимарихъди сатIиди кьюб монографияра адагъунза. РАН-дин президиумдин «ЧIиви табиаьт: гьамусдин деврин аьгьвалат ва артмиш’валин месэлйир. Жилиин ва штуъ шлу набататар ахтармиш апIуб» фундаментальный ахтармишарин программайиан илимдин грант гъадабгъну, думу кIулиз адабгъунза. Вариурусатдиъ кIули гъягъру ва варихалкьарин илимдин конференцйириъ иштирак шулаза.
Гьамдихъди сабси, мялимвалин ляхинра дипнадарза. 2023-пи йисан сентябрихъанмина Мягьячгъалайин 58-пи нумрайин мектебдиъ биологияйин дарсар кивраза, биологияйин мялимарин методобъединениейин илимдин руководителра вуза.
– Фицдар набататар ахтармиш апIурава?
– Дагъларин кIакIарин кафари, кьибла, ригъ гьудубчIвру терефарин жилиин али руг сабсиб дар. Кьюрдну гизаф кьадар йифар дургъну, думу йифар кучвурху йишв’ин гъубзу жилиин шлу набататарин цIийи жюрйир агури, дурар ахтармиш апIури гъахьунза. Табиаьтдиин гюзчивал гъабхбан, ахтармишар апIбан ляхнар ккудукIрудар дар. Узу ляхин апIуз хъюгъхъанмина Дагъустандин, Кафари Кавказдин ва Урусатдин флорайин кюкю адабшвру набататарин 25-тIан артухъ цIийи жюре ашкар гъапIунза.
– Хъа кьибла Дагъустандин, ихь Табасарандин набататар ахтармиш апIбан ляхин фициб гьялнаъ а?
– Ич гъулажви Аьбдулгьямид Теймуровди кьибла Дагъустандиъ аргъаж шулайи набататар вари терефарихъан ахтармиш гъапIну. Дюзди кIуруш, узу набататар ахтармиш апIуз хъюгъювалин себеб йиз адашдин (думу биологияйин дарсар кивру мялим ву) ва дугъан дуст Аьбдулгьямид Теймуровдин теклиф гъабхьну. Гьаддиин зат швумалра гъахьундарза.
– Аьдати табасаран балихъ ужуб хизанра хъади ккунду. Яв хизандиканра кьюб гаф йип.
– Узу эвленмиш духьнайир вуза, йиз хпирихъди шубур велед уьрхюрача. Аьхюну бали ДГТУ-йиъ кьюбпи курснаъ, шуру мектебдиъ 10-пи классдиъ ва бицIинур бали 2-пи классдиъ урхура.

Математика имбу илмарин бина ву

Рамис Мягьмудович Гьяжимирзаев Табасаран райондин ЦIурутIил гъулаъ мялимдин хизандиъ бабкан гъахьну. Гьадму гъулаъ Рамисди кьюбпи класс ккудубкIхъан, дурарин хизан багъри Жвулли гъулаз кюч гъабхьну. Жвул’арин кьялан мектеб ккудубкIу Рамисди чан уьмрин рякъ математикайихъди аьлакьалу гъапIну.
– Рамис Мягьмудович, математика мектебдиъ гизафдариз читинди алабхъру дарс ву, хъа уву магьа математикайин илмарин кандидат духьнава. Гьадму илимдихьна вуйи гьевес фици арайиз гъафиб вуяв?
– Ич рягьматлу адаш математикайин мялим вуйи. Думу институт ккудубкIбан кьяляхъ направлениейиинди ЦIурутIил мектебдиз гьаънийи, душваъ директордира гъилихнийи. Хъа узу Жвулли гъулаъ мектебдиъ урхурайи вахтна учуз математикайин дарсар Сабир Мягьямедович Мягьямедовди кивуйи. Думу гизаф ужур мялим вуйи, дарсарра гизаф маракьлуди гъахуйи. Узу дарсар урхруган, адашди ахтармиш апIуйи, хъа литературайин дарсар урхуз ккунир дайза, гьаддиз математикайин месэлйир гьял апIури дусуйза. Мектеб ккудубкIиган, адашдин планар жарадар вушра, ДГПУ-йин физикайинна математикайин факультетдик урхуз кучIвнийза. Узу кьюбпи курснаъ урхурайи вахтна, вари факультетдин отличникар саб дестейиз гъядягънийи. Ич мялим Идрис Идрисович Шарапудиновди учуз факультетдиъ матанализдин кафедрайиъ шлу семинарариз теклиф апIуз хъюгънийи. Душваъ математикайин аьлимари гьял апIурайи месэлйирикан улхури шуйи. Учу юкьубпи курснаъ урхурайиган, Идрис Идрисовичди узуна йиз кьюр дуст дарги баяриз РАН-дин ДНЦ-йиз теклиф апIури, Дагъустандиъ заан дережайиъди илим айи йишвахъди учу таниш гъапIнийи. Гьадмуган математикайин ва информатикайин семинарариз гъягъюз хъюгънийча. Хъа магистратурайиъ урхуз хъюгъиган, мялимди ДНЦ-йиъ илимдин бицIину пишекрин гъуллугънаъ ляхин апIуз хъюгъюб теклиф дивнийи. Магьа гьамци илимдин рякъюз гъафунза.
– Уву илимдин кандидатвалин диссертация фунуб темайиан гъибикIунва?
– Узу 2023-пи йисан Ростов-на-Дону шагьриъ «Апроксимативные свойства рядов Фурье по ортогональным полиномам» кIуру темайиан кандидатвалин диссертация гъюбхюнза ва физикайинна математикайин илмарин кандидат гъахьунзу. Мектебдиъ тригонометрия кивра, синусарин ва косинусарин кюмекниинди Фурьейин жергйир тикмиш апIура. Хъа учу думу тема хъана дериндиан ахтармиш апIури, яркьу апIурача. Гьаму жюрейин математикайин гъурулуш ригъ алабхъру терефнан уьлкйириъ, Испанияйиъ, Америкайиъ ва гьацира Китайдиъ ужуди артмиш дубхьна. Сар кас учухьна Алжириан чан пишекарвалин дережа за апIуз гъюбанди ву. Гележегдиъ Испанияйин ичубсиб илимдин центрихъди аьлакьйир ккергъбанди вуча.
– ДФИЦ-дин кIулиъ айидар мектебариъ урхурайи бажаранлу баяр-шубарихъди математикайиан ляхин гъабхбан месэлайиз фици лигура?
– Урусатдин аьхю шагьрариъ дицисдар месэлйириз гизаф фикир тувра. Хъа Дагъустандин мектебариъ математикайин дарсар кивбан ляхин заан дережайиъ адар. Учу кми-кмиди ДГУ-йиз, ДГТУ-йиз, ДГПУ-йиз гъягъюри, бажаранлу, ужудар аьгъювалар айи студентар агури шулча. Гьяйифки, 4-5 йисандин арайиъ сар-кьюр кастIан алахьури шулдар. Гъийин девриъ аьлимариз гъюрайи маважибдин цIиб кьадарназ дилигну, дурари чпиз артухъ гъазанж гъюру жара рякъяр агура. Мисал вуди, программирование гъадабгъиш, душваъ артухъ зегьмет дизригди гъазанмиш апIру мумкинвалар гизаф а.

 

900-дилан зиина чIуртмарин жюрйир ашкар дапIна

Ич сюгьбатнан шубурпи иштиракчи РАН-дин ДФИЦ-дин жигьил аьлимарин Советдин председатель, биологияйин илмарин кандидат Аьзиз Бадаутдинович Исмяилов ву.
– Аьзиз Бадаутдинович, уву наан бабкан гъахьунву, илимдин рякъюз фици гъафунва?
– Узу Мягьячгъалайиъ бабкан гъахьунзу. Йиз адаш Ярса гъул’ан, хъа дада Гурихъ гъул’ан ву. Ич хизан мялимарин хизан ву. БицIи вахтнахъанмина илимдихъ ва мялимвал апIбахъ хъайи хизандиъ аьхю шлу бицIидарин уьмрин рякъ вахт ккимиди аьгъю шулу гъапишра, кучIал даршул. Мягьячгъалайиъ 22-пи нумрайин мектеб, медицинайинна биологияйин лицей ккудубкIунза. Гьадмуган фунуб вуздик урхуз кучIвруш, фикир апIури гъахьунза. Адашдин терефнахъан йиз аба ДГПУ-йиъ профессорди гъилиху, экономикайин илмарин кандидат Нюгьютдин Исмяилов, хъа дадайин терефнаан вуйи йиз аба ДГУ-йин профессор, биологияйин илмарин доктор Аьбдулмалик Юсуфов вуйи. Дурариз гиран ктапIуз даккунди, ДГУ-йин биологияйин факультетдик очно, хъа ДГПУ-йин тарихдин факультетдик заочно урхуз кучIвнийза. Урхбахъди читинвалар гъахьундайи, вушра биологияйин илимдиз артухъ фикир тувуйза. Кьюбиб вузарра ккудукIиган, фунуб пишейиин лихуруш, месэла улихь дийибгънийи. Биологияйин цирклиан аспирантурайик кучIвбанди гъахьнийза. Гьадму вахтна РАН-дин ДФИЦ-диъ Дагълу ботаникайин багъдиъ цIийи циркил – геоботаника (набататарин ахтармишар гъахру илим) ачмиш дапIнайи. Гьадму цирклин дахилнаъди жюрбежюр набататар – укIан хьахьар, уртмар, гьарарин кьабарик шлу хацар ахтармиш дапIну ккундийи. Йиз руководителин теклифниинди лишайникар (чIултIмар) ахтармиш апIбан тема гъадабгънийза. Университетдиъ лишайникарикан лап цIибтIан аьгъювалар тувнадайчуз, гьаддиз думу набатат узу кIан’ан-кIулиз ахтармиш дапIну ккундийи. Гьаму тема ахтармиш гъапIу аьлим Дагъустандиъ адайи, гьаддиз Мурманскдиан Полярно-арктический институтдин ботаникайин багъдин кIулин пишекар Геннадий Урбанавичусдихъди аьлакьа уьбхюри, диссертацияйиз «Гунибский платойин лишайникар» кIуру тема ктабгънийча. Душваъ ич институтдин ахтармишар гъахру бина айи. Шубуд йисандин арайиъ гизаф илимдин ахтармишар духну, хайлин материал гьязур гъапIнийча. Аспирантура ккудубкIну хъайисан Москвайиъ, Н. Цициндин ччвурнахъ хъайи Ботаникайин кIулин багъдиъ узу «Ригъ гьудубчIвру терефнан Кавказдин лишайникарин экология, биология, флорогенез» темайиан диссертация гъюбхнийза. Гьаддихъанмина ахтармишар гъахури, Дагъустандиъ, Кавказдиъ 900-дилан зиина лишайникар ашкар дапIнача. Лабораторияйиъ ахтармишар гъахуб читин ва сабур тIалаб апIру ляхин ву.

Кьюб монографияйин автор вуза, Урусатдин, Дагъустандин Уьру китабариз вуйи очеркар дикIбаъ иштираквал гъапIунза.
– Уву илимдин ляхнилан савайи альпинизмдиинра машгъул духьнайир вува. Учу газатдиъ яв думу ляхниканра гъибикIнийча. Гьамус фуну дагъдин кIакIназ удучIвбанди вува?
– 2018-пи йисан Кабардино-Балкарияйиъ илимдин саб экспедицияйиъ айиган, 3.800 метр ягълишин айи саб дагъдикна за гъахьнийча. Гьадлин гъилигиган, Эльбрус дагъ лап багахьди гъябкънийзуз. Гьаддин кьяляхъ альпиниствалихъ юкIв хъабхънийиз. Дидин кьяляхъ йисан дестейихъди Эльбрусдин 5 642 метр ягълишин айи кIакIниина удучIвнийча. Гьадмуган узуз альпиниствалин аьгъювалар цIибтIан адруб аьгъю гъабхьнийзуз. Гьаддиз Къарачаево-Черкессияйин альпинистарин лагериъ аьгъювалар за апIури гъахьунза. Гьамус альпинизмдин шубубпи разряд азуз. Эльбрус, Казбек дагъларин кIакIариз, Шалбуз дагъдин варитIан ягъал кIакIназ, Пабакуйиин, Алтайиъ Белуха кIуру дагъдиин, Таджикистандиъ Памирин дагълариин гъахьунза, цIиб исди вуйи жара дагъларин кIакIаризра удучIвунза. Гьарсаб дагъдиина удучIвру вахтна лишайникар кIваълан гьаъри шулдарза, материал уч апIурза. Дагъдин кIакIариина удучIвну, аьтрафарилан ул илбициган, гьациб гьевес кубчIвруки, гафариинди гьиссар ачухъ апIуз читинди ву.
Гьар экспедицияйиз узу гъушиган, кьяляхъ гъяйиз узуз ккилигури, хулаъ хпир ва шубур велед гъузрайиз.

Ихь гъуху сюгьбатари ва жигьилариз айи аьлимвалин дережайи улупурайиси, Максим Маллялиев, Рамис Гьяжимирзаев, Аьзиз Исмяилов, чпи ляхин апIурайи цирклиъ заан аьгъювалар айи пишекрар, илимдин ахтармишар гъахурайи цIийи наслин вакилар ву. Гъийин девриъ ихь уьлкейиин илитIнайи санкцйири манигъвал апIурашра, дурари, Урусатдиъси, харижи уьлкйириъра айи аьлимарихъди аьлакьйир уьрхюра, чпиз айи аьгъювалар яркьу апIура.
Гьамцдар жигьил аьлимарин гьевесну, илимдиъ цIийиб ачмиш апIуз ккунивали инсанарин яшайиш ужуб къайдайиз хуз мумкинвалар тувра. Гъит, жигьил аьлимар ихь арайиъ артухъ ишри. Дурар чпира кIваъ айи мурадарихъ хъуркьну, гьюкуматдин премия гъадабгъру агьларикан ишри.