Умгьанат Сулейманова
Аьхиримжи йисари гьам Урусатдиъ, гьамсана их Дагъустандиъ жилирна хпир жара хьпан дюшюшар кьадарсуз гизаф духьна. Гьамусяаьт, статистикайин улупбариинди, 10 тазади ккебгъу хизанарикан саб-кьюб вазлилан 7 хизан жара шула. Улихьна вахтари Дагъустандиъ жилирна хпир жара хьуб аьйибнан ляхин вуйи. Флану касдин риш жвувхьан гьудучIвну кIуру гаф гъадабгъударча кIури, швушвари вари аьгь апIуйи. Хъа гъи нюкягь чIюбгъювал аьдати ляхин дубхьна.
Ватандин Аьхю дявдин кьяляхъ ихь агьалйири хайлин читинвалар, дарвалар аьгь гъапIну. Гьаци вушра, чпин уьмрин гележегдиъ ужувлар шлуваликан дурари миж ктабтIундайи. Ихь аьхюдари, хулаъ манишин, гамдигъ цIа, хизандиъ гьюрмат уьбхрур дишагьли ву, кIури шулу, гьаци хьузра ву. Ватандин Аьхю дявдин кьяляхъ ачIни гъахьи дишагьлийир, сар веледдихъди вушра, жилирин бинайиин гъузну, хизан ва дугъан ччвур уьбхюри гъахьну.
Хизанар рагъувалин себебарикан улхуруш, дурар жюрбежюрдар ву. Сабпи себеб жигьиларин уьмриъ хизан сатIи апIру читинвалар имдрувал ву. Гъийин девриъ аьхю пай жигьилар эвленмиш апIруган, абйир-бабари дурариз хулар дивну, машинар гъадагъну, таза хизан лазим вуйи шартIарихъди тямин апIура. Ав, гьарсар абайизна бабаз чпин веледдин яшайиш ужуб дубхьну ккунду. Хъа инсан зегьметниинди адлу ву. Ухьу жигьилариз жвув бадали зегьмет зигуз мумкинвал туври адархьа. Хал-хизан ккебгъру жигьилариз тялукь тербия тувну ккунду. Саспи хизанариз риш швушвди гьерхри гъушу вахтна, шуру ясана шуран дадайи дишла, яв бай наан ляхниъ айир вуяв, вазлин маважиб фукьан ву, машин айин, абйир-бабарихьан кIулди яшамиш шулин ва хъана гьамцдар жара суалар тувру. Гьамцдар чаз файда айи шартIар яратмиш гъапIиштIан, шуру швушвди гъягъюз разивал тувурдар. Хъа нагагь учв швушвди гъафи хулан аьдатар кьабул дархьиш, шуру дишла дадайиз, аьрзар апIури, учв адагъай кIури, зенгар апIуру.
Хъа гъачай саб лигухьа, гъи фицдар «читинвалар» аш хизандиъ.
Улихьна вахтариси, я гъайгъу дизигну ккуни мал-гъара, я убхру халачйир имдар. Гъи вари рягьятвалар хулан айитI а. Шид кIуруш варидарин гьяятдиъ, хъа хулаъ манибра, мичIлибра, ккурттар урччру машин ва жара техника а. Гъийин «читинвал» гвачIнин ухди гъудужвну, жвуван хизандиз хураг гьязур апIуб, аьхюдариз гьюрмат апIуб ву.
Уьмрин ва яшайишдин гъавриъ айи сар инсанди гъапиганси, риш швуваз, абайин хулаъ айигандин гъиллигъар чав удучIвурайи ужагъдин урнариин ккумрак керхну, душну ккунду. Хъа шубариз дициб тербия гъийин саспи дадйири туври адар, «йиз риш учвуз гъараваш вуйинхъа, вари ичв ляхнар апIуз», кIура. Думу йиз хулаъ дицисдар ляхнар апIури тербияламиш дапIнайир дариз кIури, саспи дадйири лигну-лигайиз шуран хал ккидипуру.
Хпир ва жилир жара шлу вахтна суддиъ айи адвокатари кIурайиганси, жигьиларин хизан му йигъахъна хурайидар гизафси дадйир ву.
Гьарсаб хизандин чан аьдатар айиб ву. Ва жигьилар сар-сарихьна вердиш хьайиз, балин ва шуран терефари, таза хизан мюгькам хьпан бадали, дурариз кюмек тувну ккунду.
Швушвди дуфнайи шураз дадайи аькьвлин тербия тувну ккунду: ихь хулан аьдатар жарадар вуйи, гъи уву жилирин хулан аьдатар кьабул дапIну, яв хизан ижмиди уьбх, дупну ккунду. Ихь аьхю абйири кьасухъди кIури гъахьундар: «Сабпи хулан нюкгъиъ учIвуб Аллагьдикан ву, кьюбпи нюкягь чарасуз вуйиб ву».
Кьюбпи себеб. Гъийин девриъ вузариз урхуз гъягъру дишагьлийирин кьадарра артухъ дубхьна. Гизаф пай урхурайи студент шубар жвуваз гъушган, хизандин вари асас месэлйир гьадушв’ан ккергъра. Гьелбетки, урхурайи студент риш швушвди хъирсру вахтна, дугъу швнуд йисан дурхну ккундуш, дугъан урхбаз фукьан пул гъябгъюруш, дидин кьяляхъ фицдар месэлйирра арайиз гъюруш, жамран хизанди аьгъю дапIну ва мумкин вуйи харжарихьна гьязур вуди ккунду Даршлу ляхнар гардандиъ гъадагъну ккундар. Саспи хизанари, швушвахьди урхуз гъитурча, дугъаз урхувал давам апIуз манигъвал тувдарча кIури, гаф тувру. Хъа вахт улубкьган, тувнайи гаф тамам дарапIру хизанарра гизаф а. Гъи аьхюну пай студент шубари хизан ккебгъбан ерина урхуб ктабгъура. Гьаддиз, жигьиларин хизан ккебгъруган, ухьу, абйир-бабари, вари терефарихъанди фикир дапIну, хъа баяр-шубар эвленмиш апIбан мясляаьт адабгъну ккунду.
Саб дюшюш ктибтурза. Кьюб-шубуб ваз улихьна, Мягьячгъалайиз гъябгъюрайи маршрутдин таксийиъ сар уткан шурахъди таниш гъахьунза. Дугъу чав деънайи йишвахь узу дитнийи. Ич гафар-чIалариан мялум гъабхьибси, шуру медуниверситетдиъ урхурайи. Думу гизаф кьабул гъахьунзуз, ва ччвур, миллет, абйир-бабар наънан вуш, гьерхунза. Мадина кIурзуз, гъапнийи дугъу, инчI кадиси.
Саб кьадар вахтналан Мадина узуз таниш касарин мяракайиъ алахъунзуз. Думуган дугъхьан, нач’валра гъибтну, швувахь хайир вуш, гьерхнийза. Узухьунди лигури, фу жаваб тувза кIуруганси, улар гьитIикIури, кIул ис дапIну, дугъу, узу жилирихьан гьудучIвнайир вуза, гъапний. Хъа дугъан жилирихьан гьудучIвбан асас себеб урхувалихъди аьлакьалу вуди гъабхьну. Гьамци, урхувалихъ юкIв хъайи швушв хулаз кьисмат гъахьиган, дугъан урхувализ машат дапIну ккундар. Фукьан читинди вушра, дугъахь урхуб давам апIуз гъитну ккунду.
Шубупи себеб телефонар ву. Гъийин девриъ жигьиларин арайиъ гъярхьувалар, улхбар телефонарихъди аьлакьалу ву. Улихь вахтари дишагьли, жилижви, аьхюдар хьайи йишвахь кIул ис дапIну дийигъуйи, саб келима гафкьан апIурдайи. Гъулан айитI, гъуншдиъ яшамиш шулашра, шлиз фицир риш ашкьан, аьгъю шулдайи. Хъа гъи айикьан сайтариъ анжагъ дишагьлийирин суратар рякъюру. Ярхи йигъ социалин сетариъ учIвну, гьапIра мурари? Телефон лазим вуйи касарихъди гаф-чIал апIузтIан герек вуйиб дар. Хъа гъийин жигьилари хъапIрайи уьмрин саягъ гъябкъиган, «ипIуб-убхъуб гизаф гъабхьи дажи гъарзарилан гъубшну» кIуру айту кIваин шулайиз.
Юкьубпи себеб: 2023-пи йисан бицIидариз вуйи пособйир сабпну артухъ гъапIну. Гъи гьарсар бицIириз вазли гъи 13-14 агъзур манат алабхъура, хъа Дагъустандиъ кьюртIан зиина бицIидар айи хизанар гизаф ву. Маважиб аьхюб вуйи, жюрбежюр ляхнариъ айи гъуллугъчйири жилир ва хпир жара хьпан кучIлин документарра апIура. Гьаци вуйиган, 2023-пи йисан 9 вазлин арайиъ, 15082 ЗАГС-диъ регистрация дапIнайидартIан, жара гъахьидарин кьадар 2 ражари артухъ гъабхьну. Ццийин йисандин улупбарикан улхуруш, 9 вазлин арайиъ 5772 нюкягь регистрация дапIна, хъа 12096 нюкягь гъючIюргъну.
