Ихь уьлкейиъ 8-пи июль хизандин, мюгьюббатнан ва вафалувалин Йигъси къайд апIура. Учу, вари табасаран хизанар му ужуб йигъахъди тебрик апIури, ичв хизанариъ мюгьюббат, саламатвал, умунвал ва вафалувал саб вахтнара кам дархьувал ккун апIурача.

 

Гьаму машкврихъди аьлакьалу вуди узу Мягьячгъала шагьрин файдалу психологияйин Центрин хизандин, бицIидарин ва жигьиларин психолог, Гьяжи Шамовдин хизандин психоло-гияйин Центрин психолог-терапевт, ихь газатдихъди ужуб аьлакьа уьбхюрайи Амина Гъазиевайихъди сюгьбат гъубхнийза. Ич сюгьбат консультация-йиз ухшар айиб гъабхьну. Гьаддиз му интервьюйиъ гизафдариз чпин кIваъ айи суалариз жавабарра дихъуз мумкин ву.

– Амина Аьбдулнасировна, гъи узуз хизандин месэлйирикан вуйи темайиан сюгьбат апIуз ккундийзуз. Дагъустан хизанарин учIру месэлйир асас вуди фтихъди аьлакьалу шула?

– Узуз аьхиримжи вахтна жигьил хизанарихъди ляхин апIувал кми-кмиди кьисмат шулазуз. Учухьна илтIикIурайидарин месэлйирикан саб-кьюб гафниинди пуз шулдар, фицики дурар саб-сабдиз ухшар айидар вушра, гьарсаб хизандиъ дурарин фаркьвал аьхюб ву. Вушра, гизафси тазади ккебгъну имбу хизандин вакиларин арайиъ шлу наразивалин асас себебар гьамрар ву: чиб-чпин гъавриъ даршлувал ва сар-сариз гьюжатнаъ разивал улулупрувал, тазади ккебгъну айи хизандиъ швушван роль гъабхуз гъагъиди айивал, бицIир гъахьи вахтна жилиринна хпирин арайиъ мани гьиссар яваш хьувал (му кризисдин вахтси гьисаб шула, фицики гьаммишан жилириз фикир туврайи хпир гьамус сикин дарди бицIирин гъайгъушнаъ а. Му вахтна бязи жилари чиб лазимди адруси гьисс апIуру. Гьаддиз аьлакьйир хпиринна жилиринси, дадайинна адашдиндарси ккергъуб лазим ву). Хайлин йисари сатIиди яшамиш гъахьи хизанариъра читин дюшюшар алахьуру. Гизафси дурар жилири кьюрпи хпир гъадагъбахъди вая чан хизан ва веледар гъитну жара хизан ккебгъувалихъди аьлакьалу шула. Саб вахт гъабхьиган жилари чпин уьмриз, ккудубшу вахтназ кьимат тувуз хъюгъру. Думуган бязидари жара дишагьлийир агуз ва дурарихъди аьлакьйир мюгькам апIуз хъюгъру. Аьхюну пай жилар чпи дюз дарувалин ухди гъавриъ ахъру ва сабпи хизандиз кьяляхъ гъюру.

Веледар аьхю гъахьивалихъди ва дурарин фикрар ва теклифар гьисабназ гъададагърайивалихъди, сижраринна швушварин арайиъ мясляаьт адрувалихъди, жилири хпириина аьрвалар хурайивалихъди, жилир наркотикарин вая ичкийин асиллувалиъ ахънайивалихъди, живан веледар абйир-бабарихъ хъпехъури адрувалихъди ва гь.ж. месэлйириан даргъурайи хизанарра гизаф а.

– Хизандин аьлакьйирин гьякьнаан учIру месэла гьял апIуз кюмек абгури, хизандин сар вакилтIан дарфиш, дугъаз кюмек апIуз шулин?

– Жилирира, хпирира чпин арайиъ айи аьлакьйир гъагъи духьнайивал вая хизандиъ жара учIру месэла айивал гьисс апIуру, амма гизафси дюшюшариъ психологдихьна илтIикIурайидар дишагьлийир ву. ИкибаштIан, илтIикIнайирин месэла хизандин аьла-кьйирихъди, кчIихбарихъди, гьюжатарихъди аьлакьалу вуш, думу месэла хизандин сар вакилихъди ляхин гъабхурира гьял апIуз шулу. Хъа эгер читин месэла жилирин ляхнихъди вая думу лазим дару дустарикан, наркотикарикан асиллу духьнайивалихъди аьлакьалу вуш, ляхин учухьна илтIикIу хпирилан тина дубхну ккунду. Жилир психологдихьан гъадагъу насигьятарихъ хъпехъури гъахьиш, натижа хьибди.

– Хизандин аьлакьйир гъагъи духьнайивалин тахсир сариин алапIувал дюз вуйин?

– Ваъ, дици пуб саринра дюз дар. Хизан жилирира, хпирира кIули гъабхура. Арайиз гъафи читин месэла вая гъагъи духьнайи аьлакьйирин тахсир жилири хпирин вая хпири жилирин гъюнариин илипували дурари чпилан жавабдарвал алдабгъурайиваликан кIура.

– Амина Аьбдулнасировна, абйир-бабарин арайиъ айи гъалмагълари веледарин психикайиз тясир апIурайин?

– Аьхюнуб пай дюшюшариъ веледари абйир-бабарин гьюжатарин тахсиркрар чпи вуйиганси гьисаб апIуру. Чпин нубатнаъ дишагьлийири гьюжатнан улихь велед дерккру, яна хизан гъадабгъиш, веледар абайихьан шулу, веледар дайиш, удучIвну гъягъюйза, кIуру жюрейин гафар веледариз ерхьуру. Гьаму гафари веледарин психикайиз тясир апIуру. Веледдихьан я му аьгьвалат аьгь апIуз, я хизандиз мясляаьт хуз удукьудар. Дугъу, учв ужур вуйиш, хизан бахтлуб хьибдийи кIури, фикир апIуру. Гьадму фикрари зяиф гъапIу псикикайин натижайиъ гележегдиъ дугъазра чан уьмур ккебгъуз гъагъиди алабхъуру.

– Гъалмагълар айи вахтна бицIирин психикайиз тясир дархьбан бадали фу дапIну ккунду?

– Гъалмагълар даршлу хизан гьеле-меле адар. Амма адашди ва дадайи хизандиъ чарасуз вуди дюрхну ккуни къайдйир а: абйир-бабари веледдин улихь чпин арайиъ айи наразивалар арайиз ададагъувал, велед чан терефкарси дидисну, дугъаз ебхьури адашди дадайиз, хъа дадайи адашдиз ужуз апIру гафар дупну даккнивал, веледдин сир ачухъ апIури, гучIар ккадраувал (мисалназ, адашди тахсир ктубчIву веледдиз, компьютер, телефон рябкъюдарвуз пувал) ва гь. ж. Веледди хизандин багьалувал гьисс апIбан бадали, сабпи нубатнаъди аба ва баб дугъаз нумуна духьну ккунду. Хизандин мани аьлакь-йирикан, сарин тмунурихьна айи гьюрматнакан, сариз сар ккуниваликан, абайинна бабан, веледаринна абйир-бабарин арайиъ духьну ккуни мани гьиссарикан ктибтури, дурар жвуван хизандиъ ляхнариинди улупури гъахьиш, веледдин психикайин сагъ’вал къайдайиъ хьибди.

– Жилирин абйир-бабарихъди сатIиди яшамиш шулайи жигьил швушван арабир сижарихъди вуйи аьлакьйириъ наразивалар ади шулу. Мицисдар дюшюшариъ мясляаьт абг-бан бадали, гьапIну ккунду?

– Эгер швушв жилирин абйир-бабарихъди сатIиди яшамиш шулаш, жвуван ккебгънайи цIийи бицIи хизан уьбхбан бадали, дугъу арайиъ айи аьлакьйир мюгькамди гъитну ккунду. Сифте швушвуна сижари хулан ляхнар шликан фу асиллу шулаш ва фунур фунуб ляхнихъан жавабдар вуш, кьатI’иди гьял дапIну ккунду. Гизафси хулаъ гьюжатар аьдати ляхнар тамам дарапIбалан ккергъру. Гьаруриз чахъ хъайи ляхин аьгъюган, хизандиъ тек-бирра гъалмагълар шулдар. Швушву сижар душманси ваъ, аьксина чан терефкарси дидисну ккунду. Эгер сижарихьан, дугъан сагъ’валикан, уьмрикан гьерхри, арабир бицIи пешкешар туври, улихь хьайи ляхин тамам апIбаъ насигьят гьерхри гъахьиш, фунур сижаризра кьабул шулу. Сижари ва сижар абайи чIуру насигьят тувудар, дурариз уьмур дябкъна. Дурар худлариз лигбаъ, гаф-чIал апIбаъ, насигьят вая теклиф тувбаъ жигьил хизандиз аьхю кюмекчйир ву.

– Ихь газат урхурайи ватандашариз, хизанариъ алахьурайи асас учIру месэлйир ярхла апIбан бадали, уву фицдар теклифар тувдийва?

– Тазади ккебгъну имбу ва миди вуйи хизанарин вакилариз сабпи нубатнаъди чпи хал-хизан гьаз ккебгънуш, думу ккебгъбан метлеб фу вуш аьгъюди ккунду. Жилири хпириз, хпири жилириз гьюрмат, уж’вал, сари-сариина ихтибарвал апIинай. Чан уьмрин юлдашди уву ктагъувалиинди дугъу увухьна вуйи ккунивал улупура. Жвуван уьмрин юлдшиз кми-кмиди мани гафар йипай, сар-сарин гъавриъ йихьай, фунуб вушра ляхин, сар-сарихьан насигьят гъадабгъури, сатIиди ккебгъай. Кьабул дархьи ляхнар кIваъ уьрхюри, йигъахъ-йигъ хъибтIри, кIваъ уч мапIанай. Дурар тахсир вая тянкьид апIбан къайдайиинди дарди, мясляаьтниинди арайиз адагъай ва гьял апIинай.

Гьарсаб хизандиз читин вахтар кьисмат шулу. БицIир бабкан гъахьивал, думу мектебдик, хъасин институтдик каувал, веледар аьхю духьну, чпин хал-хизан ккебгъувал, адаш вая дада кечмиш хьувал – мурар вари хизанариз кьисмат шулу. Вари гьаму дюшюшариъ жюрбежюр читин месэлйир арайиз гъюру: гъалмагълар, наразивалар, сар-сарин гъавриъ адрувалар, пулин кьитвал. Амма му кудухнайи себебар ктарди, уьмрин жара мюргъяриъ ахърайи хизанарра а: жилирик вая хпирик гъагъи уьзур кайивал, жилири чан хизан амиди жара дишагьли хпирди ди-сувал, нюкягь чIюбгъювал, жилир вая хпир кечмиш хьувал. Мициб дюшюшдиъ абхънайи хизандин чан хусуси лишнар, артмиш’вал аьгъдарди гъагъи аьгьвалатнаан удучIвуз шлу рякъярикан ва теклифарикан улхуз шулдар.

– Амина Аьбдулнасировна, чухсагъул. Йиз фик-риан, уву туву мянфяаьтлу мялуматар газат урхрудариз хизандин месэлйир гьял апIбаъ кюмек хьиди.