Германияйиъ яшамиш шулайи йиз юлдаш Гюрчек Аьбдуллаева Дагъустандиз хялишди гъафибси, учу Дербент шагьриз сиягьятдиз гъягъюри шулча.
Магьа нубатнан ражари Дербентдиз рякъюъ учIвунча. Каспийск шагьрин автостанцияйикк Дербентдиз гъябгъру машин инсанари абцIайиз, саки кьюб сяаьт гъабхьнийи. Маршруткайихъ хъайи Мягьямаддин гафариинди, элгьет йигъари Каспйскдиан Дербент шагьриз гьеле-меле инсанар гъягъюри шулдар.
Дербентдиъ учу сифте «Рандеву» кIуру кафейиз гъушнийча. Гьякьлуди гъапиш, Дербентдиъ му кафейиз гьапIуз-вуш табасаранаринуб ву, кIури шулу. Амма думу дабалгнайивалин къайда табасаранаринуб ваъ, Европайин жюрейинуб вуйи, ва сикин дарди дина гъюрайи инсанарин арайиъра табасаранариз ухшар юруш алидар гьеле-меле адайи. Мидланра гъайри, учуз гъахи укIан афрарра, дурар гъуржу касра табасаран даруб, дурарин дад гьисс гъапIубси, гъавриъ гъахьнийча.
Дербентдин Нарын-Гъалайиз гьаму вахтна бажагьат сиягьятчйир гъюр кIури, фикир апIурайча. Амма гъалайин цаларихъна гъурукьубси, учу гъалатI гъахьибдин гъавриъ гъахьнийча.
Дюн’яйиъ вахт жара саягъниинди ахмиш шулайи хайлин йишвар а. Му йишварихьан деврин шагьрарин гьялаки уьмур, машинарин ва инсанарин сесер гъирагъдиъ гъузра. Дицдар аьнтIикьа йишварин гъвандин дегьлизаригъ лицруган, кюгьне деврин ихь ата-бабйирин ликарин сесер ерхьурайиганси шулу.
Нарын-Гъалайин тарихдикан ктибтуз, учу душваъ лихурайи гъуллугъчи гъидиснийча. Дугъу 500 манатдихъ учуз, гъала вуйибси лицури, гьарсаб ядигарикан, маракьлу гьядис-йирикан тарихи аьхю ихтилатар ктитнийи. ВуйиштIан, гъалайин ччвур арайиз гъюбкан дегьзаманайианмина гъузнайи швнуб-саб кьисйир а. Таржума гъапIиган, думу Ригъдин гъала ву. Жара кьисайик дидин ччвур Персарин шагьдин ккуни Нарин хпирин ччвурнахъди аьлакьалу ву кIура. Жара далилариъ Нарын кIуру гафну «бицIиб» мяна улупурайивал субут апIура. Магьа учу «Аьхиратдин йигъандин аьхю урнарихъна» гъафича – саб вахтна дербентлуйир му урнар аьхиратдиъ учIвру ва удучIвру йишв вуйивалихъ хъугъри гъахьну.
Гъалайиз Дербент шагьриъ административ мяна айи. Мушваъ чан суд, канцелярия, жиликк ккайи зиндан, Италия гьюкуматдин килис-йирихьан жара апIуз даршлу килиса, гъвандиан утIукIнайи, гьаммишан штухьди ацIнайи булагъар, хандин гьямамар айи.
Гъуллугъчийи дурарикан варидарикан ихтилатар ктиту ва учу кюгьне алатар айи музейиз хъади гъушу. Магьа халачйир урхруган лазим шлу алатар: чухра, адарчал, кюгьне халачи. Хъа халачичи наши?.. Саб фицдар-вуш учуз мялум дару кьувватари йиз ва Гюрчекдин фагьмиъ сабпну ихь халкьдин «Халачийин устад наши?» кIуру мяъли уягъ хьуз гъитну. Гьамушв’ин инсанар алшра, учу гьадму мяъли аьхю сесниинди тамам гъапIнийча.
Ва саб наънан-вуш ярхлаанси дегьлизаригъян учухъди думу мяъли тамам апIурайи дишагьлийирин сесер гъеерхьунчуз. Учу дурар фужар вуш агуз хъюгъюнча. Амма…
Гъала, уву учуз мялум дару фукьан гьядисйир, жини рякъяр, ашкар дарапIу далилар, инсанарин кьисматар жиниди уьрхюрайкIан?!
Хябяхъган кьанди учу хулаз хътакунча. Дидхъан мина кьюд йигъ гъубшну. Амма йиз ва йиз юлдаш Гюрчекдин ибарихъан ихь халкьдин мяълийин сес хътабкундар. Учу сар-сариз хьадну Нарын-Гъалайиз гъюбан ва думу мяъли тамам апIбан гаф тувунча.
Гьамци, Нарын-Гъалайиъ тарихдин мяъли уьбхбан аьдат ккебгъунча. Белки, жара табасаранарра му аьдатнан терефдрар шул.
