ЦIиб улихьнаси Мягьячгъала шагьрин М. Ярагъийин ччвурнахъ хъайи кючейиъ йицIур-йицIихьур жигьили, «ВКонтакте» социалин сетдин «Rachid» дестейин модератор дидисну, йикIру гьялнахъна гъяйиз гъурччвну.
Хъасин ашкар гъабхьиганси, му гьядисайин себеб – къайд дапIнайи дестейи, дагъустан шубари чпин хусуси аккаунтариъ тувнайи шиклар фотошоп программайин кюмекниинди тартиб дапIну, дурар «гъяцIал» апIури, хъасин гьадму шубарин телефонариз, учуз пул тутрувиш, му ичв шиклар вари элиз рякъюз гъитруча, ичв абйир-бабариз, гъардшариз хътаурча кIури, гучIар ккаъру смс-ар хътаури гъахьну. Гизаф шубар, ижми хасиятнан абйирихьан ва чвйирихьан гучI кади, му алчгъарин тIалабар тамам апIуз мажбур гъахьну. Рягьятди пул гъазанмиш апIру нукьсан рякъяр гъидихъу му жюрейин дест-йирин модераторари (дурарин яшар гизафси 14-25 йис ву), зиихъ къайд дапIнайиганси гучIар ккаъри, жигьил шубариз жара мешребсуз ляхнар апIуз дих апIури, дурарин намусниина аьр хури ва думу телефондиз гъадабгъури, дурар бегьемди чпин мюргъяриз дису- ри гъахьну.
Социалин сетар ишлетмиш апIури, инсанариз зарар хувал, дурарикан кучIлин хабрар рагъувал ва фицибкIа тахсир ктру кас беябур апIувал ихь уьмриъ яркьуди тарабгъна. Гъи гьич сарихьанра – я жямяаьтлугъ касарихьан, я гьюкмин кIулиъ айидарихьан, я политикарихьан, я машгьур артистарихьан, я аьдати агьалйирихьан – му ляхин уз’ин улулубкьур кIури, чпи, саб тахсирра ктарди, фендигар ва намуссуз касарин мелзнахь гьахъну, беябур дарапIур кIури, якьинди пуз шулдар. Гьяйифки, аьдати инсанарира варитIан аьхю иштагьниинди гьамцдар футнийир, кучIлар, чIуру гьядисйирикан ва вакьиъйирикан вуйи хабрар урхуру. Ужудар хабрар – флану йишваъ цIийи мектеб дивну, фланур касди чан цирклиъ ужудар хъуркьувалар гъазанмиш гъапIну, рягьимлувалин кюмек тувну ва гь.ж. мялуматар – урхуз юкIв хъимдар. «Учуз инсандин уьмрин варитIан чиркин терефар улупай, дугъан хасиятнан хяви лишнар ачмиш апIинай, сар кас беябур апIуз, дугъкан футнийир рагъуз, дугъан намуснак кярхюз мумкинвал чавай», – магьа гъи социалин сетариъ деънайидарин нефс-нан тIалабар. Хъа гьякь саризра лазим дар – уву варж ражари гьякьлу вушра ва кучIал кайи бикIбариз гьадму социалин сетариъ вая интернетдиъ жаваб тувишра, думу урхрур ясана дидихъ хъугърур цIибтIан шулдар; аьксина вуди, социалин сетариъ дуснайидари, дугъаз комментарйир хътаури, артухъсан хяви гафар дикIуз хъюгъру. Хъа уву кIурубдихъ гьацIар инсанар хъу-гъишра, увкан вуйи кучIлар сарун вари элиз тарагъну, ва дурари туву зарарин эгьемият кьяляхъ апIуз шулдар.
Мисал вуди, шубуб-юкьуб гьяфта улихьна гъабхьи гьядисайикан ктибтурза. Вахтназ вуди Дагъустан Республикайин Главайин вазифйир тамам апIурайи Сергей Меликов бегьемди ляхнихъ хъюгъяйизра, Дербентдин 2000 йисаз бахш вуйи серенжемар гъахру вахтна уьлкейин президентдин Кафари Кавказдин федералин округдиъ вари ихтиярар тувнайи вакилди лихурайиган дугъу гъапи гафар, дурар гьамус, Меликов республикайин кIулиъ дийигъиган, гъапидарси туври, интернет-сайтариъ, социалин сетариъ яркьуди тарагъуз хъюгънийи. С.Меликовди, республикайин кIулиъ айидарихъди ва депутатарихъди гюрюшмиш шули, думуган, дагъустанлуйирин магазнарин, кафйирин, рес-торанарин ччвурар инглис алфавитдиинди дикIувалихъди ва дурариз харижи уьлкйирин шагьрарин ччвурар (Hawana, Los Angeles, San Francisko ва гь.ж.) туврайивалихъди учв рази даруваликан, ерли хусусият атIабгурайи ччвурар тувну ккуниваликан гъапнийи, мисалназ, «Дербентдин цIийир», «Дагъустандин ахсрар» ва гь. ж.
Сифте му видеоролик социалин сетариъ ва интернет-сайтариъ, хъасин телевидениейиан (1-пи Каналиан «Хябяхъдин Ургант» передачайиъ, А. Навальныйдин терефкрарин хусуси телеканалиан) кялхъбан саягъниинди – С. Меликовди чан ляхин Дагъустандиъ айи варитIан учIру месэлайилан – рекламайихъди ва магазнарин ччвурарихъди женг гъабхбалан ккебгъра кIури, тувуз хъюгънийи.
Социалин сетар гъи инсанари жюрбежюр метлебар ади, хъа хайлиндари, чпин чIуру ляхнар ва кьастар кIулиз адагъбан бадалира, ишлетмиш апIура. Бязидари, чпин иштирак’вал айи саб мешребсуз дюшюш гъабхьиган, вари хъайи-хъайиганси дибрикIри, анжагъ жвуваз файда кайиганси, гьякьикьат жин ва имбудар тахсир апIури, хабрар тувра.
Гъи социалин сетари арайиз духнайи му яркьу мумкинвалар, чпи улихьган заан ляхнариъ лихури, жвуван жибар ацIбахъ гъахьи жюрбежюр гьякимарира, гьамус чпин йишв’ина гъафидари намуслуди ляхин апIуз ва улихьгандин чпин гунгьар яваш-явашди ашкар апIуз хъюгъиган, жвув марцц, хъа чпин кьяляхъ гъафидар чиркин апIуз ният ади, лап жанлуди ишлетмиш апIура.
Гьаддиз, жвув хъасин русвагь дархьбан бадали, кьюбиб терефарихъра хъпебехъди, социалин сетариъ дибикIнайибдиз кьатI’и кьимат тувуз, фланур касдикан дюзмиш дубхьнайи жвуван фикир дигиш апIуз гьялак махьанай.
Социалин сетариъ тувнайи макьалйирин исикк чпин фикрар ачмиш апIрударин гьякьнаанра жаради пуз ккундузуз. Гъи дицисдар дараскьал юкIвар айи, вари шаккнакк ккипуз гьязур вуйи, уьмриъ саб жюрейинра хъуркьувалар гъазанмиш апIуз дархьи ва гьаддиз вари дюн’я душманси рябкърударин машквар дубхьна. Дурари аьдати уьмриъ чпи синигъ апIурайи касдин машнаъ дийигъну чпихьан пуз удудукьру чиркин гафар, люкьнар, агьрар комментарйириъ дикIуру. Чпин азад вахт социалин сетариъ адапIурайи гьаму жюрейин инсанарикан фунуб ляхин вушра нежесдихъди саб апIру заан пишекрар духьна.
«Социальные сети» хъайи-хъайиганси таржума апIуруш, ихь чIалназ «жямяаьтлугъ чулар» кIури илтIибкIну ккунду. Дугъриданра, дурари инсанар, балугъарси, чпин чулариз дисура. Ва думу чулариъ сабан ахьдарикан сарун бегьемди душв’ан удучIвуз шулдар. Дурарик «бикIбан уьзур» кубчIвру, ва гизафси дурар анжагъ харжиб бикIузтIан, фукьан ужуб гьядисара алчагъ апIузтIан, фуну ляхникра бина ккадру тягьнйир кирчузтIан яракар шулдар. Дурариз уьл мутуван – анжагъ варидар харжидар, тIафлар, абдлар, тIарашчйир ву пуз гъит! «Гажниан, дидиъ фу аш, гьадму удубзуру» кIуруганси, дурарира чпин айитI айиб, чпин «къанажагъ» жвуван бикIбариинди улупура. Ва гьаму жигьатнан социалин сетар гюзгюйиз ухшар ву, гюзгюйизра ваъ, рентгендиз – эгер учвуз инсан якьинди фуж-вуш аьгъю апIуз ккундуш, социалин сетариъ айи дугъан аккаунтар ахтармиш апIинай. Дурариан, му касдин вари нукьсанвалар, нач дарди ашкар апIуз даршлу жини дамагъар, чIуру метлебар, дугъу чав чаз туврайи кьимат фициб вуш – вари гьаци уччвуди рябкъюруки!
Махлукьатлу дакьатарихъди ва социалин сетарихъди аьлакьа айи жюрбежюр ляхнариъ лихури, хайлин йисар вуйиз, ва гизаф ражари саб суалин зиин фикир апIури гъахьунза: яраб, гьаз инсанди «жямяаьтлугъ чулариъ» учв му саягъниинди гъахуйкIан? Гьаз му жюрейиинди «гъяцIал» хьуз, жвуван уьмрин вари гьядисйир элин улихьна адагъуз гьялак шуйкIан? Аварияйиъ ахъну 15-20 дакьикьайилан, кIул жунйири илдибтIнайи чан ва багъридарин суратар Инстаграмдиъ ирчруб, уьзур кубчIвну, больницайиъ дахънайиган, «гьамус узуз руб йивиди», «узу гьамус капельниццайикк кказа» кIури, Фейсбукдиан прямой эфирар апIруб вуйинхъа? Уву гьар чIиваъ фу гъипIнуш, тукандиз душну, фуну ккурт масу гъадабгънуш хабар туври, видеойиз адабгъуб, прямой эфириъ, галам апIурайи девейиси, ушв чIвубкьури, инсанарин улихьна удучIвуб, яраб, гъи гьунарнан ляхин дубхьнайкIан?
Йиз суалназ, аьхирки, жаваб гъибихъунзуз. Гьаму жюрейиинди чпи гъахрудар гизафси байвахтна бегьемди абйир-бабарин манишин гьудрубкIу, гъи чпин кьувватариин хъугъ’вал алдру, жвув гьякьикьатдиъ фицир вуш кьабул дарди, социалин сетариъ чпин «ужубсиб» аьйна яратмиш апIбахъ хъергнайидар ву. Дурариз, яшамиш хьпан бадали, инсанарихьан вуйи тярифар, дахаргнайириз шидси, лазим ву; чпин видеойириз диву лайкари дурариз жвуван уларихь жвуван кьимат за апIуз кюмек тувра. Бейнавйир!
Хъа му чуларин игьтияж адру, дурар гьяспикк ккадру касар гъи бахтаврар даринхъа?!
