Мегьемер Гьяжиибрагьимов,

Гувлигъ гъул

 

Ухьу фукьан гьюжатар гъапIишра, варитIан багьалуб инсанвал ву. Варидиз рябкъюрайиганси, ихь уьмриъ ухьуз нумуна вуйи инсанар йигълан-йигъаз цIиб шула. ЦIиб шула ужудар аьдатар, инсанарин гьюрмат кайи гъиллигъар, эдеблувал, берекет. ЦIиб шула булагъариъ айи штар, ухьуз марцци гьава туврайи, ухьлан илтIикIнайи яркврар: ухьу табиаьтдихьинди фици лигураш, табиаьт ухьухьиндира гьаци либгура. Артухъ шула такабурвал, вижнасузвал, эдебсузвал.

Ихь мектебариъ гьар йисан урхурайидарихъди «Гъизилин чвул» ччвур тувну экскурсия тешкил апIувал аьдатнаъ абхъна. Экскурсияйин метлебра – ихь аргъаж шулайи наслиз, ухьуз дуланмиш хьуз кюмек туврайи, ухьлан илтIибкIнайи табиаьтдин гюрчег’вал улупувал ва думу уьбхювалин гъайгъушнаъ хьувалихьна дих апIувал ву. Ццийин чвул, дугъриданра, сумчриз уч духьнайи шубар-швушвариз ухшар кайибсиб вуйи гъапишра, кучIал даршлийи.

Экскурсия дапIну сакьюдар йигъарилан «гъизилин чвул» жегьеннемдиз дюнмиш дубхьну гъябкъган, инсанарин юкIвариъ айи манивалин, табиаьтдихьна вуйи ккунивалин гьиссар гьадму цIигъ ургура-йиганси гъахьнийи: ихь шаирарин шиърариъ табиаьтдин шагьси улупнайи «Кьаркьул дагъдин» ригъ гьудубчIвру терефнаъ айи яркврар швнубна-саб квадратдин километр манзилнаъ гъизгъин цIин йисирвалиъ ахьнайи. Набши ихь «гъизилин чвул»? Набши ихь инсанвал, ихь табиаьтдихьна вуйи ккунивал? Ухьу убхъурайи шид, хътабгъурайи марцци нефес, ихь тикилишариз лазим вуйи гакIул, ухьуз манишин туврайидар, ничх-рариз ва нахшрариз макан вуйидар, жилиин али гьава къайдайиъ дебккрайидар яркврар вуйиб ухьуз гьаз гьархна? «Яркврар – ихь Жилин жигерар ву» кIуру гафар гьаци, тамашназ дупнайидар дар. Ухьу, мяна гъадабгъну, фикир апIуз, ихь яркврарин гъайгъушнаъ хьуз, дурарихьна вуйи ихь гьяракатар къайдайиъ дерккуз гъапидар ву. Яркврарик цIа кипувал – му вягьшивал ву. Гьамцдар зиянкрарин, келлегюзарин улихьишв бисрудар гьаз адар? Ухьу дуснайи гьарин кюл ухьу хътабтIрайиваликан гьаз ухьу фикир апIурадар?

Ургурайи яркврарихьан 2-5 километрин манзилнаъ айи гъуларин инсанариз, иллагьки бицIидариз ва кьабидариз, бугъмиш апIру гьавайи гизаф гуж туври гъахьну. Ихь табиаьтдихьна вуйи вижнасузвал, инсансузвал гьаму ухьлан илтIикIнайи яркврарик цIийир кирчувалиинди ккудукIурадар. Табиаьтдиз удучIвну, рягьятвал гъадабгъуз ккунидар йислан-йисаз гизаф шула. Мюгьтал хьуз ляхин адар. Гюзел ригъ, ягъли сивар, гъаргъу булагъар, сирин гьава, укIар-кюкйирихьди дабалгнайи майднар – мурар гьарган рякърудар дар. Хъа мурариз жвувра улупну ккундарин!?

Василий Сухомлински-йин «Бюлбюл жакьвлихьан начди вузуз» кIуру саб бицIи ихтилат а. Табиаьтдиз удучIву кьюр шуру уьл ипIурайиган, гьарин кюлиин дубснайи бюлбюл жакьвли хуррамди, кIваз рягьятвал тувруси мукьмар йивури шулу. Уьл ипIбалан кьяляхъ, шубарикан санури чан зирзибил гъирагъдизди гатIабхьуру, тмунури: «Узуз бюлбюл жакьвлихьан начди вузуз», – дупну, чан зирзибил сумкайизди ивну, чахьди гъабхуру. Гьаму ихтилат урхурайиган, А. П.Чеховдин гафар кIваин гъахьунзуз: «Инсандин маш, палат, рюгь, фикрар – вари марцциди духьну ккунидар ву». Гьаму гафар шлиз ва фу бадали дупнайидар вуйкIан? Уччвуди ерхьуз, даршсана ухьу гьадму гафариз аид вуйидар хьуз? Рягьматлу Шамил Къазиевди чан «Инсан» кIуру эсериъ, кIвак гъалабулугъ’вал кади, гьаму заманайиъ уж’вална харживал, кучIална гьякь, бабкан гъахьи кьюдюхрарси, чиб-чпиз ухшар духьнайиваликан бикIура. Инсан кIуруш, чагъ хьуз сивиъ апIнайи малси яшамиш шула. Аьлава апIури, пуз ккундузуз: «Мали чав укI гъипIу йишваъ нежес гъапIну кIури, сарира аьйиб апIурдар – думу мал ву! Хъа инсанари гьапIраш, саб лигайчва!»

Гюрчег табиаьтдиз дуфнайидари саб ражну суфра гьатIабццу йишв кьюбпи ражнура думу гьатIабццуз шлуганси гьаз гъибтрадар? Бюлбюл жакьварихьан, гъаргъу була-гъарихьан, укIар-кюкйирихьан ухьуз гьаз нач шуладар? Ихь медениятдин инсанари рягьятвал гъадабгъу йишв ву кIури, сивариъ дарабгънайи зирзибили (газатари, пакетари, консерв-йирин кьутйири, шюшейин банкари, бутылкйири) шагьидвал апIура. Зиихъ тувнайи суалназ йиз жаваб гьамциб вуйиз: гизаф жафа дизригди фун тухъ апIуз, марцци палат алабхьуз, зарбвал кайи, багьалу машинариъди яртуз мумкинвалар артухъ духьна. Ачухъди кIуруш, берекет адру девлетнан сагьибар духьнахьа. Гьаму фикир дугъриб вуйивал швуттшвартIан сеэр аьхю духьнайивалира субут апIура.

«Яв абайин гьял аьгъю ибшривуз» кIуру дурумлу ибарайи ихь улихь фициб теклиф дивраш, ихь жигьилари фикир гьаз туврадар? Бегьемди тухъ хьайиз ипIуз уьл, алабхьуз цIийи палат, ккипуз ахин, дуланмиш хьуз рягьятвал кайи хулар адарди гъахьи абйир-бабарин веледар, худлар, гудлар ухьу вуйивал гьаз мукьан ухди ухьуз гьархна? Мурар ухьура гьаци аьжузди, ужузди гъузну ккунду, кIуру гафар дариз. Ухьуз адру тербияйикан улхураза. Фикирлу касари гъапиганси, халкь терг апIбан бадали, дяви апIуб герек дар – думу рюгьсуз, эдебсуз гъапIиш, бес ву. Гьякьикьатдиъ гьаци дубхьнура а, гьаци давамра шула. Йигълан-йигъаз инсанарин гъаних’вал, тямягькарвал, вижнасузвал артухъ шула. Дюн’я сариз гизаф, кьюриз цIиб дубхьна. Хусуси уьмур балгруган, имбудариз жвувкан зиян-зарар, гиран шулаш, чаз фициб кьимат дивраш, фикир апIрудар лапра кьит духьна. Гьаци вуйиган, сабсан месэлайикан дарпиди гъузуз шуладарзухьан. Му «уьзур» гизаф гъулариъ абхънайиб ву. «Леъфиз дилигну, ликар гьачIаркк» кIуру ибара а, амма ухьу думу гьяспикк ккапIрадархьа. Ихь йишвар штуин сирнав апIру гъушар уьрхюз мумкинвал айи йи-швар дарихь. Даршра гизаф кьадарнаъди гъазар, уьрдгар уьрхювал модайиъ абхъна. Гъуландарин, гъуншйирин хул’ан удучIвру йишвар, лицру рякъяр, чру майднар, кIарари, аьхю малари, марччари укI ипIру кевшенар, шид убхъру латар нежеснаан шула пну, саризра вижнара кимдар. Багъишламиш апIинай, «узуз пух, увуз пухъ» кIуруганси дубхьна. Вари жямяаьтдиз зарар туврайи мутму дюбх- ну, гьаддин йикк ипIуз хьувал – гьаму рюгьсуз, эдебсуз шулайивалин лишан дарин? Инсансузвал гьюрматсузвалилан, вижнасузвалилан, эдебсузвалилан ккебгърайиб ву. Гъюзимбу насларин улихь ухьу рякъюри-рякъюри беябур шулахьа: дурарихьна чешне уьмрин гъуршагъ тувуз ухьу гьязурди адрувал тасдикь шула.

Яшлуйири кIури шуйи: «Аьйиб, магьа узу гъюраза дупну, рябкъюри гъюруб дар, гаф кIайиз, саб ляхнихьна гьяракат апIайиз, фикир апIувал лазим ву». «Ургуб ражну ебц, саб ражну гьадабтI» мисалра ухьу кIурайибдиз аид ву. Гьарсар касди чав апIурайи гьяракатарикан имбудариз хайир, дарш зарар шулаш, фикир апIуб лазим ву. Хъана багъишламиш апIинай, «Гьюшт гъапиган, гъябгъруб дажи ву» кIуру мисалра а. «Гьюшт» апIайиз гъузувал – му аьйиб кайи ляхин ву. Тмунуриз зарар тувну, гъазанмиш гъапIу мал-мутму – му гьярам ву. Гьаму месэлйир гьял апIбан бадали, ухьуз къанунар уьрхру органарин гюзчивал лазим вуйин, даршсана къанажагълу фикир, эдебнан тамамвал, гъир’ят, намус?

Багъиш апIин, табиаьт!
Гьамциб ву ич тIабиаьт.
Адлуб вушра ччвур – Инсан,
Адар писваларин сан.