Цци январин вазлиъ Мягьячгъала шагьриъ гъабхьи яркьу совещаниейиъ вахтназ вуди РД-йин Главайин вазифйир тамам апIурайи Сергей Меликовди 2021-пи йисан йитим бицIидариз хусуси хулар масу гъадагъуз жара апIурайи пулин дакьатар швнуб-саб ражари артухъ апIбан гьякьнаан къарар кьабул гъапIнийи.
Шлиз – хал, шлиз – кюче
Гьамусдиз ихь республикайиъ йитим бицIидариз хулар масу гъадагъуз гьар йисан 150 миллион манат жара апIури гъахьну, гьамусдихъан мина думу метлебариз 450 миллион манат улупна. Думу дакьатарихьна федералин бюджетдианра 131 миллионсан пул республикайиз гъибди. Гьаму кьадар дакьатарихъ гъябгъюрайи йисан 600-тIан артухъ йитим бицIидар яшайишдин хуларихъди тямин апIуз мумкинвал шулу. Му улупбар улихьна йисан кьюб ражари исди вуйи. Дагъустандин Главайи гьаму метлебариз жара апIурайи пулин гьарсаб кепкин гьякь-гьисаб гъабхруваликан ва йитимариз тувру яшайишдин хуларин ерийиз фикир тувруваликан гъапну. КIваин апIуз ккундучуз, 2019-пи йисан РД-йин Счетный палатайи йитимариз жара гъапIу хулар тялукь тIалабариз жаваб тутруврудар вуйиб тасдикь гъапIнийи.
Гъийин йигъан ихь республикайиъ хал-йишв адру, читин аьгьвалатнаъ ахънайи йитим бицIидарин месэлйир гьял апIуз асккан гьисаб 3 миллиард манат лазим ву. Гъамусяаьт республикайиъ шубуд агъзуртIан артухъ йитимар яшайишдин хулариз ккилигура. Мициб аьхю нубат хьпан себебарикан саб – аьхиримжи юкьуд йисан хулар масу гъадагъуз улупнайи пулин кьадар артухъ дарапIувал гъабхьну. Хъа дидхъан мина масу туврайи хуларин кьиматар хайлин за дапIна.
Уьмурлугъдиз гъубзру лакIам
Кавказдин республикйириъ йитимханйир адар, дада-адаш кечмиш гъахьи бицIидар багахьлуйири уьрхюри аьдат ву кIури, гьисаб апIурашра, гьякьикьатдиъ думу регионариъра багахьлуйириз лазим дару ва багъри бабари гатIахьу бицIидар гьюкуматди уьрхюра. Гьякьикьи улупбариинди, Дагъустандиъ 10 агъзурихьна йитимар ва аьхюдарин тербияйикк ккадру бицIидар а.
Кавказдин регионариъ, хъа асас вуди Дагъустандиъ, бицIидар кючейиъ ва йитимханайи ахьбан асас себеб – адашди вая дадайи кьюбпи вая шубубпи ражари хал-хизан ккебгънайивал ву. Амма мутIанна учIруди дурариз иццру апIури йитимханайиан удучIвиган шулу. «Йитимханайиъ аьхю гъахьир» кIуру лакIам дурарин кьяляхъ уьмурлугъдиз гъубзру. Дурариз ужуб образование, хъасин пише гъадабгъуз гъагъиди ву. Йитим бализ аьдати хизандиан вуйи шурахъди хал-хизан ккебгъуз, хъа йитимханайиъ аьхю гъахьи шураз абйир-бабар хъайи балихъди сумчар апIуз гьеле-меле разивал туври шулдар.
Багахьлуйир хъайи йитим
Узуз йиз макьалайиъ Сабринайин уьмрикан ктибтуз ккундузуз. Думу 6 йисаъ ади йитим гъахьнийи. Аварияйиъ дугъан адашра, дадара гъийихнийи, хъа багахьлуйири риш чпихьна уьрхюз гъадагъундайи. Гьамци Сабрина бицIидарин йитимханайи ахъру. Багахьлуйирикан дугъу хъюлар дапIнадар. «Гьаз ву дурариз жарарин бицIир – думу дюрхну, дугъаз хураг тувну, цIийи палат масу гъадабгъну ккунду. Узусдар бицIидар йитимханайиъ хъана айи», – ктибтура дугъу.
Гьамусяаьт Сабринайин 28 йис ву. Думу Санкт-Петербург шагьриъ яшамиш шула. Гьадушваъ думу базариъ лихура. Гьюкуматдин терефнаан дугъаз хулар тувну ккундийи, амма гьадму саб вахтна думу йитимариз вуйи льготайиинди техникумдик урхуз кучIвнийи. Техникумдиан жара гъапIу общежитие кьяляхъ гъадабгънийи, хъа дидин ерина дугъаз яшамиш шлу жара йишв тувундайи. 20 йисаъ айи набалугъ шураз фицдар кагъзар гьязур апIуруш ва наана илтIикIну ккундуш аьгъдайи, ва гъавриъ тIаъру касра гъахьундайи. Сад-кьюд йис улихьна дугъу му месэла гьял апIуз хъюгъну, амма гизаф вахт улдубчIвнайивалиан гьелелиг фукIара апIуз шуладар.
КIваъ гъубзу гьюрматсузвал
«Узуз йитимханайиъ гъузуз затра ккунди гъабхьундайзуз. Гьаддиз техникумдик урхуз кучIвнийза. Амма гъийин девриъ пучIу промышленностдин цирклиъ палтар дирхру пишекар саризра лазим дар. Гьамусяаьт учу лихури гъахьи жюрейин станокаркьан амдар», – дерд кади ктибтура Сабринайи.
Дугъу узуз чан мюгьюббатра фици гъагъиб гъабхьнуш, юкIв ачухъ гъапIнийи. Сабринайиин юкIв улубкьу бализ дугъан дадайи багахьлуйир адру, йитимханайиъ тербияламиш гъахьи швушв хулазди хуз къадагъа гъапIнийи. «Аьгьмаддиз узу ккундийи, амма дугъан багахьлуйири узухъди нюкягь апIуз разивал тувундар. Мидланра гъайри, Дагъустандиъ наан ляхниъ дийигъишра, узу йитимханайиан вуйиб ашкар гъабхьибси, узухьна вуйи янашмишвал сабпну гьюдюхюйи. Узу ужуз апIру гафар кIури, гьюрматсузди улхуз хъюгъюйи», – пашманди кIура шуру.
Дугъан уьмур саки вари йитим бицIидарин уьмриз ухшарвал айиб ву. Гьар йисан Дагъустандиъ йитимханйириан варждихьна бицIидар, вахт дубхьну, деетура. Дурарикан шубубпи пай майиф бицIидар ву. Республикайиъ фикрин кьяляхъ гъузрайи йитимар уьрхру кьюб йитимхана а. Йитимханйириан деету сагъу живанариз бахтлу гележег ккабалгуз саб бицIиди вушра мумкинвал аш, майиф йитимар уьмурлугъдиз йитимханйирикан асиллу вуди гъузуз мажбур шула.
БицIидарин психологарин официальный дару улупбариинди, бицIидарин йитимханйириъ ва интернатариъ тербияламиш гъахьидари 98% дюшюшариъ бицIи яшнаъ имиди спиртдин сурсатар, наркотикар, папрус ишлетмиш апIуз хъюгъра, дурар къанунсуз дестйириъ ахьра, ва аьхюнуб пай дицисдар бицIидариз я лихуз, я саб ляхнин пишекар духьну хъуркьувалар гъадагъуз ккундар.
Программа а – натижйир адар
2011-пи йисан Дагъустандиъ йитимханйириан удучIву баяр-шубариз цIий-иди ккебгърайи уьмриъ кюмек тувуз кIури тялукь программа, кюмек тувбан программа гьяракатнаъ ипнийи. Программайи психологияйин, педагогикайин ва юриствалин цирклариан кюмек тувра. Мидланра гъайри, гъийин йигъан республикайиъ бицIидарин ихтиярар уьрхбаан вари ихтиярар айи вакил, йитимханйир ва интернатар гюзчиваликк уьрхру швнуб-саб рягьимлувалин ва ихтиярар уьрхру тешкилатара. Амма, гьяйифки, йитимханйириан удучIвдар гъайгъусузди гъузра.
