ЧIалниин лихурайи аьлимар, СМИ-йин гъуллугъчйир, табасаран чIал киврайи мялимар чIалнахъди аьлакьалу читинваларихъди лап багахьди таниш ву. Бабан чIалнахьна, багъри юрдарин тарихнахьна ва халкьдин медениятдихьна вуйи гьевеслу фикрар жа-жара мяракйириъ ва СМИ-йин майднариин кми-кмиди алахьури шулу. Миди жвуван халкьдикан фикир кайи гьарсар касдик юкIв капIра, даахнайидар уягъра апIура. Бабан чIал гьаз ву, кIурударра цIиб адар.
Ав, ихь гъулариъ, шагьрариъ инсанарин яшайишдиз, гъазанждиз гъилигиш, пуз шулуки: чIал герек шуладар, чIалнан эгьемият, чIалнан вазифйирра лап кьит духьна. Амма чIал бабан ифдихъди, бабан никкдихъди, сабпи гафарихъди ухьухьна гъафи ва ихь абйир-бабарин рюгьнан гьевес кайи халкьдин девлет ва даягъ ву. Халкьдин фагьум-фикир, тажруба, тарих, дин, меденият ва аьдатар чаъ атIагбиинди халкьдин хусусивал улупури, думу арайиз хурайи алатарикан асасуб чIал ву. ЧIал гъудубгу халкьра, кIул`инди касра ччивар ккадатIу гьарик гьисаб ву. Инсандихьан жвуван яшайишра ккабалгуз шул, веледариз ужуб тербияна савадлувалра тувуз шул, дурарин ужуб гъазанжра ккабалгуз шул, амма Аллагьу Тяаьлайи инсандиз жара гьяйванатарихьан тафавутлу апIру заан дережайин лишнар тувна. Гьацдар асас лишнариканра саб чIал ву. Дагъустандиъ айи табасаранарикан 50% шагьрариъ яшамиш шулашра, йиз фикриан, дерин аннамиш`вал айи дугъри аькьвлин инсандиз, чан абана бабси, чан багъри гъулра, жвуван ругарра, багъри чIалра гирамиди гъузру.
Ихь табасаран чIалнаъ гьял дапIну ккуни месэлйир цIиб адар. Амма гъийин цифрайин технологйирин заманайиъ асас фикир туври гъибтну ккуни ва вартIан учIруди дийибгънайи месэла гъирагъдилан вуйи аьхю тясирнакк ккабхърайи ихь бабан чIал зяиф дархьбаз чарйир агуб, думу дудрубгди уьбхюб ва цIалцIамди гъибтуб – гьаму ву. КIури шулу: ухьуз ихь машгьур шаирар ва писателар имбукьан гагьди, чIалра дубгидар. Амма гъавриъ духьну ккундуки, сар-кьюр касдихьан чIал уьбхюри гъибтуз шлу мутму дар. Ихь гъюзимбу наслихьна чIал рубкьурайи ядигар учв халкь ву – иллагьки китабар, эсерар урхбахьна аьшкь гъюблан-гъюбаз зяиф шулайи ва интернетдин тясир гъати шулайи гьаму вахтнан заманайиъ. Ав, чIал китабариъна словарариъ уьбхюз шулу (архивариъси) – гьадмура зурба мяна айи ляхин ву. Амма чIал чIивиди гъубзбан ва артмиш хьпан бадали, думу халкьдин мелзниин гизаф либхури гъибтну ккунду. Хъа гъийин аьгьвалат фициб ву?
Ихь абйир-бабариз аьгъюбкьан чIал ухьуз тамамди аьгъдархьуз, ухьуз аьгъюбкьан ихь веледариз аьгъдар. Хъа ихь веледарихьан чпин веледарихьна фу рубкьуз хьибдихъа? Гьяйиф, гьамусяаьт саб наслиан тмуну наслиз чIал гьамци зяиф шула. Мушваъ къайд апIуб лазим вуки, ихь гьаму «Табасарандин нурар» газатди чIал уьбхбак зурба пай кивра – дидин машариъ чIалнакан, тарихнакан вуйи макьалйир туври, ихь халкьдин яшайишдин жюрбежюр циркларикан бикIури, чIал либхуз ва литературайин къайда цIалцIам хьуз аьхю ляхин гъабхура. Амма ухьу фукьан макьалйир гъидикIишра, фукьан конкурсар, олимпиадйир, конференцйир гъухишра, фукьан аьлимарина шаирари чапдиан китабар адаишра, жвуван аьдати мяишатдиинди ва ужуб яшайишдин шартIариинди чIалнан асул-бина вуйи гъулак карсну гъитну ккуни халкьдин, иллагьки жигьил наслин, чIалнахьна вуйи гьевеслу ва ватанпервервалин гьюрмат гъудрубзиш, чIалназ файда хьибдар. Эгер ихь табасаран халкь нир вуш, нириъ шид халкьдин бабан чIал ву. Хъа нириъ шид штун кIулариан ахмиш шулайиб ву.
Гьамусдин девриъ гъул гизаф ражари шагьрин кьяляхъ гъубзна. Шагьрариъ яшайишдин шартIар ужудар ву, жигьилар гьаддиз гъулариан удучIвну гъягъюра – дурарин тахсирра апIуз шулдар. Тмуну терефнаан, гъулариъ гъузишра, мектебдиз гъягъюз хъюгъхъан мина ккебгъну, урхуз-бикIуз аьгъю бицIирин ва саб яш дубхьнайи табасаранлуйин кIулиъ учIврайикьан вари мялуматар: табиаьтдикан, сиясатдикан, медениятдикан ва гьацира телевизорианна интернетдиан ахмиш дубхьну гъюрайиб вари урус чIалниинди ву. Гьадди бабан чIал, бицIидарихьанси, аьхюдарихьанра ярхла апIура.
Гьарсаб чIалназ эвелра, артмиш-валра, аьхирра айиб ву – му жилиин даима вуйиб фукIара алдар. Амма гьарубдиз чан манзил айиб ву. Бязидари, чIал гъудубгиш, халкьра дубгуру, хъа тмундари – чIал гъудубгишра, халкь дубгидар, кIури шулу. ЧIал дубгбан кьюб себеб а: сабпиб, чапхунчйир алархьну, гужниинди чпин чIал тарабгъуз ял апIуб (месела: улихьдин вахтари Кафари Америкайиъ); кьюбпи себеб, аьхю чIаларин тясирну бицIи чIалар ккауб (гьамусяаьт, кьялан гьисабариинди, дюн`яйин чIаларикан гьар вазлиъ кьюб чIал дургура). Гизафдарин багъри чIал имдашра, миллетдин айитI, сабишв`ин яшамиш шули, чиб-чпин арайиъ аьлакьйир марцциди гъузра, дурари жвуван хусуси медениятра марцциди гъибтра, чIал амдашра, халкьдин хусусивалин лишнар багьалуди дидисну уьрхюра (палатдин, диндин, аьдатарин…) – гьаддиз дицдариз, чIал имдашра, миллет гъубзра, пуз шулу. Хъа Дагъустандикан улхуруш, чIал имдашра, халкь гъубзди пуб читин ву. Мушваъ ихь милли халкьарин месэла жараси дийибгъна: гъулариан удучIвну гъафи вари миллетар урбанизацияйинна глобализацияйин тясирнаккди, сар-саригъди гъидикьну, шагьрариъ жвуван халкьдин гьякь хусусият уьбхюз читин шула. Зиихъ тувнайи мисалиан гъюрайиганси, штун кIулар уркъиш, гъярар-нирариъ шид хьибдар, хъа чIал гъудубгу халкь шид хътру рягъник мисал ву. Гьаддиз, чIал уьбхбан бадали, штун кIуларихъан – ихь гъуларин мяишатдихъан – хъюгъну ккунду.
Табасаран литературайин чIал НитIрихъ мягьялин диалектдиин биналамиш шулайиваликан варидариз аьгъяхьуз. Бязидари, чпиз газатдин, художествойин литературайин чIалнан гъавриъ хьуб читинди алабхъурачуз, кIури шулу. Амма уччвуди фикир гъапIиш, газатариъ, радио-телевидениейиъ, художествойин эсерар яратмиш апIбаъ гъюлягъ гъяйи чIал ишлетмиш апIуз хай даршлубдин гъавриъ духьну ккунду. Ав, гьарсаб гъулан улхуб, нугъат, ухьуз айи кьюб диалект (бязи аьлимари этегарин нугъат шубубпи диалектси жара апIура) – мурар, гьич саб шак адарди, ихь чIалнан девлет ву. Гьелбетда, гьарсар касдиз чан багъри гъулан нугъат варитIан багахьра, багьара, гирамира ву. Диалект гъапну кIури, душваъра вари гъуларин улхуб сабсиб дар. Заан Табасаран гъуларин нугъат, хюрккарин, тIиварин, тIаттларин нугъатар, НитIрихъ, Дирчва, Этег мягьяларин гъулариъ апIру чIалар вари сабси фикриз гъадагъну, дурар саб-сабдихьди ттевиш, гьарсаб чIалнаъ тмуну гъулан чIалназ хас дару лексикайин, грамматикайин, фонетикайин лишнар айиб ачухъ шула. Гьаци вуйиган, литературайин къайдайин чIал саб дарш саб диалектдин бинайиин алди дюзелмиш дапIну ккуниб ву.
1932-пи йисан мектебариъ табасаран чIалниинди китабар чапдиан адаъну, урхуб-бикIуб ккебгъну. Табасаран литературайин чIал яратмиш ва цIалцIам апIури, гьамус магьа имид-амдар 90 йис шулайихь. ЧIалнан жа-жара цирклариин аьлимар лихурайихь. ЦIиб ккимиди тамам варж йисандин арайиъ, литературайин чIал цIалцIам апIури, прозайин, поэзияйин, драматургияйин саб хайлин эсерар яратмиш дапIну, мектебариъра дурарихъди таниш апIура. ЧIалнан литературайин къайдайин ревизия апIуз ккун шлударин улихь гьеле саб гьамциб месэлатIан дивудархьа.
Ишри, литературайин чIалнан бина дигиш гъапIуб гьисаб апIурхьа. Дици вуйиган, гьамусдизкьан яратмиш дапIнайи ихь вари художествойин эсерарра таза литературайин чIалназ илтIикIухьа? Дарш дурар айиси гъитну, гьамусдихъан мина дикIру эсерар таза литературайин чIалниинди яратмиш апIуз хъюгъхьа? Дици апIуруш, мектебарин китабариъ ихь веледариз, таза «Литературайин Табасаран» журналиъ, «Ппази» журналиъ кьюб жюрейин литературайин чIалниинди эсерар тувурхьа – гьамусдизкьан литературайин къайдайиинди дидикIнайидар ва гьамусдихъан мина цIийи къайдайиинди дикIрудар; хъа ваъ, ккундуш, гьамусдизкьан вуйи литературайин чIалниинди дидикIнайи художествойин эсерар ва дурарин авторар батIул апIухьа?! ЧIалнак ктIукьуз кьастар апIурайидари, фу арайиз адабгъураш, фикир апIурайин?! Гъи чIалнан ревизия апIуз хъюгъиш, фу шулу?!
Ихь халкьдин, иллагьки жигьиларин, фагьум-фикир чIалнахьна, тарихнахьна ачухъ хьувалиин гизаф шад вухьа. Амма фу ккундуш гьадму чап апIуз мумкинвал айи гъи бязидари, кьанди уягъ духьну, имбудар вари батIул апIури шулу. Дурар гьамус уягъ гъахьнуш, ихь чIал ва тарих ахтармиш апIурайидар думу ляхнихъ хъади гизаф вахтар ву. Думу аьлимарин ахтармиш апIуваларик тахсрар кирчри, дурариз фукIа-мукIа пубан бадали, сифте илимдин жилгъайиъди гьадрари ккадапIу рякъ ккадапIну ккунду, гьадрари гъячIяргъю шаламарин гьацIаркьан дячIяргъну ккунду. Ухьуз гъи фу-вуш аьгъю гъабхьну кIури, вари имбуб батIул апIувал илим жигьатнаанра, инсанвалин эдеб жигьатнаанра дюзуб шуладар.
Ихь чIалтIан бицIи чIаларизра кимиди, гьарубдиз чан диалектар шулу. ЙицIишубуб гизаф фаркьлуваларин диалектар айи даргйирира (кIул`инди чIалар вуйич кIурайи къубачйирикан, гъяйтагъарикан, цIудахарарикан улхурикьан дархьа), йицIиюкьуб жа-жара этносар ва гьадрарин сар-сарин гъаврикьан адрахъру чIалар айи аврарира, тахминан гьадмукьан диалектар айи лезгйирира, лакарира, чпин саб литературайин чIал дибисну ва дидин бинайиъра саб тяйин вуйи диалект дивну, дурарикан гьарсаб миллет чпин чIалнан сафвал уьбхбахъ, думу адабшвбахъ хъергна. Хъа сар-сарин гъавриъ ахърайи кьюб диалектдин ихь чIал думу уьбхюз ва адабшвуз буржлу вуйи интеллигенцияйин бязи вакилари чIуртIан апIурадар. Мициб аьгьвалатну, ухьу зиихъ гъапиганси, гъирагъдилан вуйи зурба тясирнакк ккабхъну, гьацира зяиф шулайи ихь чIал имбубсан зяиф ва зяя апIуб мумкин ву. Гъийин асас месэла – чIал гьадрархди, думу тамамвалиинди гъюзимбу нас-ларихьна, веледарихьна рубкьувал ву – му чIал зяиф дархьиди, дудрубгди гъубзбан шартIарикан асас вуйи, кIулин шартI ву.
