Гъийин йигъан терроризмдихъди женг гъабхбаъ, дидин терефкрариз аьксиди дийигъбаъ дагъустан халкьарин кюгьне аьдатари ва ватанпервервалин тербияйи важиблу роль уйнамиш апIура. Дагъустандин гьарсаб миллетдин вакили жвуван кюгьне аьдатарихьна, ватандихьна, багъри гъулахьна, бабан чIалнахьна вуйи ккунивал байвахтнаан мина гъадабгъура. Амма саспи касариз думу тербия тувувал пучIу ляхинси гьибгъру. Ваъ, дици дар, дидин кьяляхъ улихьдин насларин гъагъи уьмур, Дагъустандин халкьарин аьдатарин кьувватлу тарих хъа.
Варжариинди йисари уьрхюри ва артмиш апIури гъахьи ата-бабйирин аьдатари гъи ихь халкьарин яшайишдинна экономикайин, политикайинна культурайин уьмриъ, дагълу-йирин психологияйиъ, хасиятнаъ, рюгьнан кьиматлувалариъ чпин шил гъибтну. Гьарсар дагъустанлуйи кюгьне аьдатарин лишнар мюгькамди чан хасиятнаъ, ифдиъ айивал гьисс апIуру.
Фольклорин ва этнография-йин макьалйириъ дагъустан халкьарин ижми ва ватанпервервалин хасиятнан лишнарикан хайлин агъалар ва абйирин гафар дидикIна. Дурарин гьисабнаан вуди: «Жвуван намус дюрюбхрур йикIуру», «Аьйиб гъадабгъайиз цIиъ урс, гьюрматнаан адахъайиз – аьжал гъадабгъ», «Игитвал ва гьюрмат – гьяйвнин йирфарик», «Женнет ханжларин сирникк шулу», «Дирбаш’вал – гьяйвнинси, жвуван агъавалра апIуз аьгъювал ву», «Дирбаш касди гъул уьбхюру», «Лижхъан хътабхъу мал жанаври ипIуру, хъа халкьдихьан жара гъахьи инсан – йикIуру», «Аьхюриз йишв улуп, бицIириз кюмек апIин», «Ужуб гьяйван дайриинди, ужур инсан веледдин тербияйиинди аьгъю шулу» ва гь.ж. ктухуз шулу.
Бай армияйиз, урхуз вая лихуз гъягъруган, дагъустандин гъулариъ думу гьауз саки вари тухум уч шули гъахьну. Вахтназ вуди хул’ан гъягъюрайи жигьилиз, ягь-намус уьбх-бан, хизан, тухум, гъул ужуз дарапIбан, дустар масу тутрувбан, ватан бадали жан гьяйиф дарапIбан ва жара насягьятар туври, мурадарихъ хъуркьну, сагъ-саламатди хулаз хътакувал ккун апIури гъахьну. Жигьилиз гъулаъ чаз ккилигурайиб аьгъяйи. Ва адашди, абайи, агъсакълари туву насигьятар дугъан кIваълан гъягъюдайи. Жвуван багахьлуйирин, гъуландарин гьюрмат ва чпихьна айи хъугъ’вална ихтибарвал гьисс апIурайи жигьилари читинвалариан удучIвуз рягьятди рякъяр агуру, гъагъи дюшюшариъ чпи игитарси гъахуру, заан хъуркьувалар гъадагъуру. Кьяляхъ гъафи дурар багахьлуйири гьюрматлуди къаршуламиш апIури аьдат айи.
Гьяйифки, му ужудар аьда-тар яваш-явашди тарихназ гъягъюра. Йиз фикриан, жюрбежюр цирклариъ, гьадму гьисабнаан спортдиъ, образованиейиъ, жямяаьтлугъ ляхнариъ заан хъуркьувалар гъадагъурайи жигьилар гъулаз гъафиган, ерли администрацияйи дурариз фикир тувну, гъуландари дурар къаршуламиш апIури гъахьиш, аргъаж шулайи наслиз ужуб дарс ва чешне хьибдийи.
Мирза Фятяли Ахундовди гъапи гафар – «ватанпервер – чан жан, уьмур, уж’вал багъри Ватан ва жвуван халкь бадали гьяйиф дарапIру кас ву» – ягь, намус айи дагъустан баяриз хас шула. Намус, гъир’ят, ла-йикьлувал, дирбаш’вал, фикир-фагьум – дагъустанлуйин рюгьнанна эдеблувалин къайдйирин гъварчнан асас шибритI ву.
Гьарсар инсандиз ватан, учв аьхю гъахьи абайин хал а. Думу йишв’ан ухьу уьмур ккебгърахьа, ва уьмур аьхирихъна гъяйизкьан думу йишв ухьуз варитIан багьалуди гъубзрахьуз. Душвлан ватан ккебгъра. Душвлан ватан ккунивал, ватанпервервал, жвуван халкьдиз, ватандиз вафалувал ва ватандин, халкьдин маракьарин уьрхювалин гьиссар кьувватлу хьувал, тарихнахъан ва гележегдихъан дамагъ апIувал, багъри чIалнахьна, культурайихьна, аьдатарихьна ккунивал уягъ шула. Дагъустанлуйирин ватанперверваликан, ватанпересваликан ихь девлетлу ва гужли тарихну мялум апIура. Монголарин чапхунчйирихъди, Тимурин, Надир-шагьдин кьушмарихъди гъахьи женгариъ, имам Шамиль кIулиъ ади гъуху дявйириъ, ватандаш ва Ватандин Аьхю дявйириъ дагъустанлуйири махлукьатлу ватанпервервал улупури гъахьну. Дурцнайиваликан, гашди, аьхъюди, шид ккунди айиваликан аьрзйир апIури аьдат дайи. Читин гьялнаъ айи вахтна дустраз кюмек дарапIувал, гучIбях’вал варитIан аьхю аьйибси гьисаб апIури гъахьну.
Урусатдин Федерацияйин гьюкуматдин милли политикайин 2025-пи йисазкьан вуйи стратегияйиъ аргъаж шулайи наслиз ватанпервервалин ва ватандаш тербия тувбан гьякьнаан кьатI’и метлебар улупна. Думу программа ихь респуб-ликайиъра гьяракатнаъ а. Гизаф миллетар айи Дагъустан албагну яшамиш шулайивал – халкьарин жюрбежюр динарихьна, аьдатарихьна, культурйирихьна гьюрмат айивал ву. Гьюрматнан эвел тербияйилан ккебгъра. Инсандиз ватанпервервалин тербия тувувал сифте хизандиъ, хъасин бицIидарин багъдиъ, мектебдиъ, вуздиъ, лихурайи тешкилатдиъ саб вахтнара зяиф хьуз гъитну ккундар. Гьарсар касди миллетарин вакилариз, динариз гьюрмат улупури ккунду. Гьарсаб культура, думу фунуб халкьдин вушра, саб фу-вуш текрар даршлу, гьадму халкьдин ата-бабйирин багьалу савкьатси гьисаб шула. Жара халкьарихьна гьюрмат ади, чан хизандиъ албагну яшамиш шулайи жигьили багъри гъулаъ, райондиъ, Дагъустандиъ ислягьвал уьбхбак баркаллу пай кивра. Гьадму тербия, чан абйирихьан гъадабгъну, веледарихьна гьаци тувуз думу буржлу ву, думу тербия аьсрариинди артмиш апIури ккунду.
