Цци 30-пи апрелиъ чапдиан удубчIву «Табасарандин нурар» газатдин 17-пи нумрайик шаир Эльмира Аьшурбеговайин «Шаирин ирс дубгуз гъитидархьа» кIуру аьхю макьала чап дапIна. Дидин аьхириъ газатдин редакцияйин терефнаан бикIура: «Багарихьди аьлим-математик, шаир Шихмягьямад Гьямидовди чан гъулажви Амрагьовдикан яркьу материалра гьязур апIиди». Гьаддиз йиз фикрар уч апIуз мажбур гъахьунза.
Сифтена-сифте ихь шаир Эльмира Аьшурбеговайиз йиз гъулажви Мягьмуд Амрагьов кIваин апIбаз аьхю чухсагъул. Дугъриди гъапиш, улихьнаси Гюлягьмад Маллялиевди узкан шаир Мягьмуд Амрагьовдикан макьала бикIуб ккун гъапIнийи. Хъа узуз, Мягьмуддин худул Ширинат Жамалиевайихъди сюгьбатар дапIну, «гъуштIларин бюлбюл» кIваин алауз ккундайзуз. «Агьли касари фикрар апIури имиди, жигьилар ялхъвниз удучIвну» кIури, тахаллусдиъ дупнайиганси, гьюрматлу Эльмирайи лап лайикьлу ляхин гъапIну. Дугъриди кIурза, узхьан Эльмирайихьанкьан Мягьмуддин шиърар уч апIуз шулдайи. Дугъан шиърариъ Ватандихьна, инсандихьна, гъулахьна вуйи ккунивал атIабгна. Учв артухъ савадлур даршра, Мягьмудди чан шиърар лап утканди албагна.
Гъи ГъуштIил гъул’ан вуйи варитIан яшлу агьали Мислимдин (1930-пи йис) гафариинди, Мягьмуд думутIан 3-4 йисан аьхюр ву. Гьеле ГъуштIил мектебдиъ урхури имиди, Мягьмудди мяълийир ктагъури гъахьну. Мягьмуддин адаш Амрагьна бицIину чве Аьлисултан мистан зиихъ хъайи хулариъ яшамиш шулайи. Аьлисултан (1954-пи йисан гъакIну) ашукь’валар кайир вуйи. Дугъаз азербайжан ва лезги чIалариинди мяълийир апIуз аьгъяйи. Мягьмуддира чан эмдихъан мяълийир аьгъю гъапIну. Хъасин чавра, Мислимдин гафариинди, ихь чIалниинди мяълийир албагуз хъюгъну. Мягьмуддин Дада Мислимат (1938-пи йис) гъакIиган, сар бай айи Амрагьди жигьил хпир Сейбат (1920-2010-пи йисар) хуру. ЦIийи хизандиз 1941-пи йисан риш Перизада шулу. Аьхю дявдин гашлу йисари уьзур киву Амрагь 1943-пи йисан кечмиш гъахьну. Швушв хуз гьязурвалар апIурайи жигьил Мягьмуд пул гъазанмиш апIуз Бакуйиз лихуз гъягъюру. Душваъ ляхин абгури жибдиз пул уч дархьиган, Мягьмуддихьан кьяляхъ гъюз гъабхьундар. Аьхирки, чаз бегелмиш гъахьи сар Тигра кIуру азербайжан дишагьлийихъди хизан ккебгъну, Мягьмуд Бакуйиъ гъузну.
Читин гьялнаъ ахъу Мягьмуддин дархи дада Сейбат, йис улихьна хпир Гевгьер дукIнайи ва хулаъ уьл-кьацI айи агьли Гъурбназ деъру. Му хизандиъра Сейбатдиз Сунахалум кIуру риш шулу. Мягьмуддин дархи дадайихъди вуйи аьлакьа дубгуру. Бакуйиан хялижвди гъафи Мягьмуд чан эм Аьлисултнахь дергри гъахьну. Аьлисултназра кьюр веледтIан адайи: риш Шемия ва бай Сафаряли. Шемия ЦIудихъна кьисмат гъахьну, хъа 1950-пи йисан армияйиз жалб гъапIу Сафаряли Урусатдиъ гъузну. Аьхирки, багъри Дагъустан кIваин гъабхиган, татар хпир, сар бай ва шубур риш айи аьхю хизанра хъади 1974-пи йисан Огни шагьриз дуфну, душваъ хулар гъапIну. Му хулариъ гъи дугъан бай Энвер а. ГъуштIлан чан мирасарикан швушвра духну, думу гъуландарихъди ужуб аьлакьа ади яшамиш шула.
Гъурбан гъакIиган, чве Маздира кюмекар апIури, Сейбатди чан шубар Перизадайи, ва Сунахалум лик-риин гъапIну. Перизада УртIларин Нурмягьямаддиз (1934-2012-пи йисар) кьисмат духьну, душваъ ужуб хизан яратмиш гъапIну. Сейбат кIуруш, шубурпи жилир Гьяжимураддиз кьисмат духьну, жвул’арин накьваригъ гъияматдиз ккилигура.
Бакуйиъ хал-хизан ади яшамиш шулайи Мягьмуд гъакIиваликан гъуштIлариз кьюд йигълан аьгъю гъабхьну. Эльмирайиз Амрагьовдикан ктибтдарин «хабрихъ гъушдари дугъан шиърар айи шубуб чемодан гъахну» кIуру гафар кучIал ву. ГъуштIларикан хабрихъ гъушдар гъахьундар. Гъушдар УртIил айи язна Нурмягьямадна дугъан хпир, Мягьмуддин дадайин терефнаан дархи чи Перизада ву. Дурариз аьгъю гъабхьиганси, Мягьмудди, чан майит ГъуштIилна гъайибхай кIури, тIалаб дапIнади гъабхьну. Амма му ляхниз кюмекчи гъахьундар.
Аьхиримжи вахтари Нурмягьямад УртIил туканчи вуйи. Дугъу узухъди Хив урхурира гъахьнийи, амма хизандин читинвалариз дилигну, урхуб давам гъапIундайи. 1996-пи йисан ГъуштIилна саламдиз дуфнайи Нурмягьямаддихьан Мягьмуддин «шиърарин чемоднарикан» гьерхнийза. Мягьмуддин хпир Тиграйин гафариинди, 1969-пи йисан чан хайлин шиърар тазади кидикIну, дугъу дурар Мягьячгъалайиз гъурхну, хъа хулаъ имбудар саб бицIи чемодандиз уч дапIнади гъахьну. Гьадрар Нурмягьямадди УртIилна гъахну. ГьапIуз-вуш дугъхьан, сар бажаранлу касдихъди мясляаьт дапIну, Мягьмуддин шиърарин китаб адабгъуз удукьундар. Перизадайин гафариинди, Нурмягьямадди Мягьмуддин шиърар тIалаб гъапIурихьна урхуз туври гъахьну, хъа гизафдари дурар кьяляхъ гъахундар. Гьамци, Мягьмуддин зегьмет ккуни язнайи вара-зара гъапIну.
Ширинатдин гафариинди, Нурмягьямадди гъабхи Мягьмуддин дикIбаригъ 100-пи маш улупнайи кIаж гъяди гъабхьну. Гьаци вуйиган, Мягьмудди чан шиърарин китаб гьязур апIурайивал тасдикь шула. Амма, уьз-рин гуж аьхюб дубхьну, Мягьмуддин китаб ихь улариз гъябкъюндар.
Нурмягьямаддиз Тиграйи гъапиганси, 1969-пи йисан Мягьячгъалайиз гъафи Мягьмудди, университетдиз дуфну, узу гъагну. Хулаз дуфну, гаф-чIал гъапIиган, думугандин ихь альманахдин редактор вуйи Бейдуллагь Ханмягьмадовдихьна гъушнийча. Мягьмуддихь хили дидикIнайи шиърарин шубуб чIилли тетрадь хьайи. Дугъан эсерарик партияйин, колхозарин тярифар гизаф кайиган, шиърарин чIалра гъуштIларин нугъат вуйиган, редакториз йиз гъулажвуван шиърар артухъ кьабул гъахьундайи. Вушра, йиз тIалабариз дилигну, хъайисандиз гьязур апIурайи альманахдик ужударсдар шиърар чап апIбанди гъахьнийи. Мягьмудди узухьна чан адресра тувнийи, ва шиърар альманахдиъ чап гъапIиган, чаз хабар апIуб тIалаб гъапIнийи. Амма кьюбпи йисан чапдиан удубчIву альманахдик Мягьмуддин ччвур ктайи. Узу Бейдуллагьдихьан гьерхиган, шиърар Учпедгиздиъ лихурайи Гьяжагъихьна литературайин чIалназ илтIикIуз тувунза, гъапнийи. Гьяжагъара узу таниш вуди, дугъахьнара гъушнийза. Хъа дугъу, чан столилан тетрадар гъудургну кIури, мялум гъапIнийи. Амрагьовдин эсерариин «хил иливур» фуж-вуш ясана дурар якьинди гъудургнуш, узуз мялум дар. Узхьан «хил иливну» пузра шулдар, фицики Мягьмуддин хатI, Эльмирайи улупнайи шиърариан рябкъюрайиганси, хусуси Амрагьовдин хатI ву. Мициб утканвалинди миржиб ва йицIисаб слогарин бендар ихь газатарик ва журналарик узуз тек-биртIан алахьундар.
Хялижвди гъафи Мягьмудди Хив райондин «Аку хяд» газатдизра шиърар туври шуйи. Дурар, йиз фикриан, Мягьмуддин мирас Юсуф Гьяшимовди уч апIури шуйи.
1954-пи йисан эм Аьлисултан кечмиш гъахьиган, Мягьмуд чан хизанра хъади ГъуштIилна гъафну. ГъуштIларин «палахкьари» чпин мирас хялижв гъапIну. Хъасин думу чан дархи чи Перизадайихьна УртIилна гъушну. Гьадмуган Мягьмудди, чахьди хайлин шиърар духну, дурар гюмихъ, мектебариъ, маскурариъ урхури гъахьну.
ГъуштIлариз «гъушарин чIал аьгъю бюлбюлар» кIуру аваза айиб ву. Му гъулаъ, гьаму Мягьмудси, ашукьвалин ва шаирвалин гьунарар кайи хайлин касар ади гъахьну. Дицдар агьалйир улупишра хай шул. Мягьмуддин эм Аьлисултан ва мирасар Кьадина Юсуф; «аьлизакьарин» Мирзакерим ва дугъан бай Тагьир; «суларин» Мукаил ва Шихмягьямад.
ГъуштIилжви Мягьмуддикан улхури, цIибди гъуштIларикан гъибкIишра, харжи даршул.
Хулаз хялар гъафи ва ужуб хал-цIа хъайи гъуштIилжвуву Аьлисултназ теклиф апIуйи. Му касди, чан чюнгюрра хьади дуфну, хулан эйсийин ва хяларин юкIвар бегьем шад апIуйи. АьлисултнактIан артухъ ашукьвал кайи «цикьтIарикан» вуйи Султанов Гьяжагъайик. Жара гъуландари ипIруб хъубкьайиз, хялариз чай гьивуйи. Хъа Гьяжагъи, чан чюнгюр албагну, Етим Эминдин «Дустариз» кIуру шиърин бендар текрар апIуйи. Хъа радиойихъан «ГъуштIилна гъач» мяъли апIуз хъюгъиган, Юсуфдихьна зат кIваин алдру хялар гъюз хъюгънийи. Гьяйифки, гъулхьан гьадахънайи Мягьмуддихьан успагьивалиинди албагнайи чан шиърар-мяълийир табасарандин мяракйириъ ачухъ апIуз гъабхьундар. Гьаддиз Мягьмуддин шаирвалар артухъди мялум гъахьундар.
Мягьмуддин ирс уч дапIну, китаб адабгъуваликан вуйи Эльмирайин фикир лап мубарак фикир ву. Му ляхин кIулиз адабгъуз удукьрур Амрагьовдин хайлин эсерар уч дапIнайи Ширинат Жамалиева ву. Ихь адлу шаир Гюлбика Уьмаровайи чан арха Зумруд Ханмягьямадовайин шиърарин китаб «Йишвур» (гъизил) адабгъганси, табасаран чIалнан ва литературайин устад Ширинат Жамалиевайиз чан халу Мягьмуд Амрагьовдин эсерарин китаб дюзмиш апIуз вахт ва сагъ’вал ккун апIурхьа.
Узу зиихъ гъапиганси, СтIал-Сулеймандин хатIниинди дидикIнайи Мягьмуддин шиърар лап утканди албагна, ва дурар рягьятди урхуз шулу. «Селминаз» кIуру шиир, йиз фикриан, Мягьмудди чан мирас Гьяснан аьхюну шураз дибикIнайиб ву. Чаз, касиб бализ, думугандин девлетлу Гьяснан уткан риш Селминаз кьисмат даршлуб аьгъяди, Мягьмудди кIура:
«Адар макIан узуз яв дерд,
Гюзелвализ духьназа бенд,
Язухъ апIин, уву вуш мерд,
Аман миннат, я Селминаз.
***
Уву рякъюб вуди даягъ,
НивкIуъ айир шулза уягъ,
Узу мапIан Мажлум саягъ,
Аман миннат, я Селмназ».
Мукьан утканди гафар албагуз мюгьюббатди ургурайи живандихьантIан шулдар.
«Уьмрихьан гъяз ккундарзуз» кIуру шиъриъ Мягьмудди, чан арха, гъул, юрд кIваин апIури, кIура:
«МакIанай, фу ву мугъан,
АпIуз гьамциб агьу-фигъан;
Ярхла ади багъри гъулхьан,
Уьмрихьан гъяз ккундар узуз.
***
Белки, Мягьмуд даршул гьич сагъ.
Иццурашра, вуза уягъ;
Рябкъяйизкьан ихь Рапак дагъ,
Уьмрихьан гъяз ккундар узуз».
Ригъ алабхъру терефнан шаирар вуйи Низами Гянжевийи ва Алишер Навоийи Лейли ва Межлумдикан, Ширин ва Фархаддикан вуйи эсерар гьарди чан хусуси хатIниинди дюзмиш дапIнайиганси, швнур-сар авторариз айи «КIару улар» кIуру шиир Мягьмудди чаз рябкъбариинди дюзмиш дапIна:
«Узу гьяйран вуза ув’ин,
КIару меккер ал яв кIул’ин,
Жан гъибтрадар уву уз’ин,
Лигури яв кIару улар.
Мягьмуду чав апIур тяриф,
Яв ширин жан вуди гьяйиф;
Йиз улин акв гъапIва зяйиф,
Лигури яв кIару улар».
1980-пи йисан йиз багахьлуйирин сумчрариз гъушиган, душваъ айи цIудихъжви Аьгьмаддихъди Мягьмуддин хизандихьна гъушнийча. Хулаъ Мягьмуддин аьхюрну бай Тажир алахънийчуз. Адаш йикIруган, думу армияйиъ ади гъахьну. Дугъаз ихь чIал аьгъдайи. Чан адаш дагъустанлу ва ужур ашукь вуйиб аьгъяйи. ГъуштIил ва УртIил гъуларра кIваинди имийи. Дугъан паспортдиъ «лезгин» дибкIнайи. Мягьмуддин эсерарин йирси кагъзаркьан хулаъ имдайи.
ГьапIуз-вуш Эльмирайиз гъуштI-ларин мялимари Амрагьовдин «Ислягьвалин луфар»* кIуру шиърикан гъапундар. Хъа му шиир Юсуф Гьяшимовдин мяхмри сесниинди ихь радиойихъан, рягьматлу Пирмягьямад Кьасумов редактор вуйиган, текрар апIури шуйи. Магьан узуз кIваинди имбу саб бенд:
«Зарбди тIирхайчва, ислягьвалин луфар,
Ич саламар хьади ккуни дустариз;
Ярхла уьлкйириз, за дапIну ичв кIулар,
Азадвалин мяъли йипай эллериз».
*«Ислягьвалин луфар» шиърин автор А.Везиров ву. – Ред.
