Вахтназ вуди РД-йин Главайин вазифйир тамам апIурайи Сергей Меликов кьибла Дагъустандин районариз гъягъбан дахилнаъди, апрелин 17-пи йигъан, Табасаран райондизра гъафнийи. Думуган Ургур чвуччвун ва сар чуччун гъалайин улихь гьатIабццнайи майдандиин, табасаран халачйирин выставкайиз лигури, республикайин кIулиъ айири халачичивалин цирклиз кюмек апIуз гаф тувнийи.

 

1970-1980-пи йисари Табасаран ва Хив районариъ халачйирин фабрикйирин цехар адру сабкьан гъул адайи. Гьар йисан табасаран дишагьлийирин хилариинди дурхнайи 40-50 агъзур квадратдин метр марцци хьайин халачйир гьюкуматди кьабул апIуйи. Гьамус кIуруш, табасаранарин хизанариз асас гъазанж хурайи халачйирин гьясиллувал лап аьжуз гьялнахъна дуфна. Гьюкуматдин фабрикйир ккадахьну, вари гъулариан инсанарра удучIвну гъягъюра, гъулариъ яшамиш шули имбударизра халачи убхуз ккунди имдар, халачичйирин марцци ляхниз лайикьлу кьимат туврурра лап тек-тюкра дихъурдар.

Гьаци вушра, жвуван халкьдин сяняаьткарвал дубгуз гъидритбан бадали, жафа зигру касар ими. Гьацдар инсанарикан сар – табии рангарик хьайин мурслар кирчри, гьадрарикан ужуб, утIубкьу кут айи халачйир урхувал тешкил гъапIу хусуси дилаварчи Ариф Сулейманов (шиклиъ) ву. Ихь ватанагьлийи апIурайи ляхникан сюгьбат гъабхбан бадали, «Табасарандин нурар» газатдин журналистар дугъахьна хяларди гъушунча. Ич арайиъ гъабхьи сюгьбат исихъ туврача.

Ариф Сулейманов 1963-пи йисан ТинитI гъулаъ бабкан гъахьну. Мектеб ккудубкIбан кьяляхъ кьюд йисан Советарин армияйин жергйириъ гъуллугъ дапIну, дугъу ДГУ-йин юриствалин факультет, хъасин 1992-пи йисан университетдин аспирантура ккудукIну, гизаф йисари ДГУ-йин юриствалин факультетдиъ мялимди, декандин заместителди, кафедрайин заведующийди гъилихну. Асас ляхнихьан азад вуйи вахтна халачйирин рангар арайиз хувалиин машгъул шули, бицIидихъан мина чаз таниш вуйи милли сяняаьткарвал гъурмиш апIуз хъюгъну. Гьамус, мялимвалин ляхниан удучIвну, дугъу вари чан вахт халачйирин чешнйир, улихьдин заманайин табиаьтдин рангар цIийи алаури, табасаран халкьдин сяняаьткарвал дубгуз гъидритбаз сарф апIура.

– Ариф Летифович, уву машгъул духьнайи ляхнихъна фици гъафнуш, мурслар кирчру рангар фтикан апIуруш, газат урхурайидариз ктибтуб ккун апIурача.

– Халачи убхувал фукьан читин ляхин вуш, гьарсар табасаран касдиз аьгъя. Хъа халачи гьязур апIбан гидишатнаъ думу убхувал кIули духну ккуни ляхнарикан анжагъ сабтIан дар. Халачи убхуз хъюгъяйиз, фукьан жара ляхнар тамам дапIну ккунду: дуркьарихъди тямин апIувал, чешне капIувал, мурслар рангнак кирчувал ва гьацдар жарадар.

Табиаьтдин хаммаликан гъапIу рангарин халачи гъюдли, кIвак кабсру манишин айиб шулу. Гьаддиз кюгьне вахтари рангар фтикан апIури гъахьнуш, китабариан урхури, ахтармишар апIури гъахьунза. ВаритIан гизаф уьру рангнан 18 жюрбежюр тавар хунар кIуру набататдикан (урус чIалниинди дидиз марена кIуру) апIурача. Думу фу ву гъапиш, рукарин жиликк ккайи кьабар ву. Сифте узуз думу ктубчIвурайи йишв – нирарин гъирагъдихъ, хутIларин арчлариккди – ич гъулан сар кьаби касди улупнийи. Хъа гъуландариз чпин хутIларин жилар ригъруган, кьабулди шулдайи. Гьаддиз учу ранг ктабгъру кьабар Къизлар райондиъ уч апIури, шишлариинди хури шулча. Сад йисан апIру ляхниз хунарин 300-400 кило чIяаьн шулу. Имбу рангарра гьарарин галикан, кюкйирин тумарикан, хифран гъаркарикан ва гьацдар жарадарикан апIурача. Гъатху рангнан мурсул апIуз варитIан рягьят ву (му ранг тувру укIар-кIажар гизаф а), гьаци вушра гъатху ранг апIуз дубгъури сад йис гъабхьнийич. Учуз сар 95 йис гъабхьи кьаби баб айи, дугъаз кюгьне вахтари рангар фтикан ктагъури гъахьнуш, ужуди аьгъяйи. Бабан дарсар уьмриъ гизаф герек гъахьунзуз. Гьелбетда, тялукь литературара ахтармиш гъапIунза. Хъа фукьан ихтилатар гъеерхьишра, китабар гъурхишра, жвуван хилариинди ляхин апIури гъадабгъу тажрубайихъ хъубкьруб адар. Гьамци ляхин дубгъури, 10 йискьан гъубшнийиз.

Сифте вахтари бицIи-бицIи халачйир урхуйча. Учу урхурайи халачйирик 40-50 жюрейин рангнан мурслар китIри гъахьунча. Гизаф рангнан мурслар китIувал халачи убхру касдизра гъагъ ву, гизаф рангар кайи халачи варидариз кьабулра шулдар. Гьаддиз гьамус учу урхурайи халачйирик 12-15 рангнан мурслартIан артухъ китIри имдарча. Къайд апIувал лазим вуки, табиаьтдин рангарикан гъапIу мурсларин халачйир дюн’яйин базрариъ гизаф машгьур ву. Европайиъ химияйин рангар кайи халачйир масу гъадагъури имдар.

Узу гъушу музеяриъ 1920-30-пи йисарин табасаран халачйир кьюб-шубубтIан адайи. Америкайин, Францияйин машгьур музеяриъ айидар лезгйирин, азербайжнарин кюгьне халачйир ву. Гьадму халачйир гьадмукьан тухъ, гъати ва аку 7-9 рангнан мурсларикан дурхнайидар вуки! Кюгьне вахтари инсанариз табиаьтдин хаммаликантIан рангар апIуз аьгъюди гъабхьундар. Химияйин ранг кайи саб халачикьан машгьур музеяриз кьабул апIури шулдар.

Улихьдин вахтари (1860-пи йисари) Дагъустандиъ, хунар киври, артмиш апIури, дурар жара йишвариз масу тувуз гъахури гъахьну. Амма 19-пи аьсрин кьюбпи гьацIаъ анилиндин асккан кьимат айи рангар адагъиган, хунарин муштарйир цIиб гъахьну ва химияйин рангар ишлетмиш апIуз хъюгъну. Гьамус деврин тIалабар жарадар ву. Табиаьтдин рангарин хьайин халачйир заан ери айидар ва уччвудар вуйивал аьгъю гъабхьиган, жюрбежюр уьлкйирин халачйир гьясил апIрудар табии рангарихьна кьяляхъ гъафну.

– Табасаран халкьдин нагъил а: сар касдин аьхю хизандиъ гизаф баяр ади гъахьну. Баяр аьхю гъахьиган, абайи, сумчрар дапIну, варидариз швушвар хуру. ЦIиб вахтналан думу касдин албагу хизандиъ айи мясляаьт дубгуз хъюгъру: швушварин арайиъ наразивалар шули, дурар кми-кмиди сар-сарихъди элегури гъахьну. Думуган хулан эйсийи швушвариз жангар жил ккайи халачи убхбан теклиф апIуру. СатIиди вуйи ляхни швушвар албагуз гъитру. Гьарсаб нагълиъ, гьелбетки, чан мяна а. Уву уьру рангнан 18 жюрейикан гъапнийва, хъа гьаму нагълиъ гьапIуз вуш жангар рангнан жил ккайи халачийикан кIура. Жангар ранг арайиз хуз читинди вуйин?

– Жангар ранг индигойикан апIуру. Думу Индияйиан вуйи рангламиш апIру мутму, индиготин ранг кайи набататарикан апIура. Кюгьне вахтари думу ранг Дербентдиъ жугьдари, Бакуйин, Къубайин базариъ масу туври гъахьну. Белки, гьадму нагълиъ, ярхла юрдариан ранг багьади хурайивализ лигну, жангар жил ккивбакан улхури гъахьуншул?! Жангар жил ккайи халачи ихь халкьдиз кьабулдира шулу.

Гьамус Дагъустандиъ халачйир урхурайидар асас вуди табасаранартIан имдар. Хъа табасаранаризра думу ляхин апIуз думукьан аьшкь амдар. Гьамус варидари пучIуди пул гъазанмиш апIру рякъяр агура.

– Советарин Союздин вахтари табасаран халачйир экспортдиз урхру цехариъ, хулариъ халачийиккан ккирибшруб бамбгин мурсул шуйи. Хъа учву урхурайи халачйириккан ккирибшурайиб хьайин мурсул ву. Гьаз?

– Ав, учу ккирибшурайиб хьайин иччи мурсул ву. Узу кюгьне халачйирин тарих аьгъю гъапIунза. Кюгьне вахтари халачийиккан ккирибшруб хьайин мурсул вуди гъабхьну. Дидиз хьайин халачи гьапIуз дупна? Думу вари марцци хьайикан дапIнайиб вуйиган. Марцци хьайин халачийин кьиматра багьаб шула. Аммаки хьайин халачи уьбхюз читин мутму ву. Хьайин мурслик ухди сур кабхьру, дидиз гьаммишан хъайивал апIуб лазим ву. Советарин Союздин вахтари экспортдиз урхру халачйирси дарди, учу ич халачичйири гъурху халачйир урччурира ача. Ич халачйирин рангар дикьурадар, гьамциб халачи гьар йисан вушра убччуз шулу.

Ихь халачйир урхрудариз аьхю устадвал а. Устадвалси, дурариз сабурлувалра лазим ву, фицики аьхю халачи саб-кьюб гьяфтайиъ убхуз шлу мутму дар. Шлихьан вушра халачийин устад хьуз шулдар. Ихь халкьдин арайиъ гьадмукьан лайикьлу, зигьимлу, чпин терефнаан ужудар теклифар дивру, гъапи гаф дишлади фикриз бисру дишагьлийир гизаф а. Халачйир урхбан аьхю тажруба айи дишагьлийири, чешнейиз дилигди, гьарсаб секунддиъ саб гуг алахьури, халачи убхуру.

– Ариф Летифович, увуз халачйирин тарихнакан гизаф аьгъявуз, ихь халкь халачйир урхувалихьна фици гъафну? Халачи убхуз ухьу фуну халкьдихъан гъудубгъну?

– Кавказдиъ гизаф халкьари халачйир, шли – гьалвар, шли – халачйирна кюмсар, хъа сасдари – бархлар урхури, гьадрарихьди чпин хулар ккабалгури гъахьну. Халачи адабгъдар табасаранар ву дупну, имбу халкьариз гиран ктапIидархьа. Саб жюре халачйир табасаранари адагъуншул, тмуну жюре – лезгйири, азербайжанари. Кавказдин халачйирин тарих ахтармиш гъапIу аьлимари чпин китабариъ (Америкайиъ чап дапIнайи китабариъ) халачйирикан гизаф дупна, уткан халачйирин шиклар тувна.

– Аьгъювалар инсаниятдин аьхю девлет ву. Ихь сяняаьткарваликан Америкайин, Германияйин аьлимари китабар дидикIна. Хъа табасаранари халачйирикан гъидикIу китабар гьеле адар. Уву рангар уч апIбиин машгъул вуди гизаф йисар вуяв. Гьадму уву гъапIу ахтармишар, адагъу цIийи шиклар, табиаьтдин хаммаликан фици ва фицдар рангар ктагъуруш увуз айи аьгъювалар дудрургбан бадали, китаб бикIуз ният адарнив?

– Гьяйифки, ихь гьюкуматдин терефнаан халачичивал уьбхбаз, артмиш апIбаз кюмек адар. Мектебариъ халачи убхуз улупру кружоккьан айиш, мялимаризра, хъа гьадму сяняаьткарвал аьгъю касдизра харжи даршлийи. Амма думу ляхниз гьеле фикир туврадар.

Китаб бикIуз ният айиз, гьеле вахт цIиб гьубкIрадар. Рангар фици арайиз хуруш, фуну набататар ишлетмиш апIуруш, халачи ккебгъну ккудубкIайиз фици кIулиз адабгъуруш, гьелбетда, гележегдин наслариз мялуматар гъитувал чарасуз лазим ву. Узу гизаф дикIбар дапIназа. Материаларра, шикларра гизаф уч дапIнача. Фунуб халачи фуну гъулаъ гъубхнуш, устадарин шикларра хъади, халачи шлиз масу тувнуш, гьякь-гьисаб гъабхурача. Москвайиъ ясана жара йишваъ яшамиш шулайи касди Табасарандин ярхла гъулариъ ихь халис табасаран дишагьлийи гъубху халачи гъадабгъруган, кIвак дамагъ кубчIвру. Гележегдин наслариз ихь сяняаьткарвал гъибтувал чарасуз ву. Гьаддиин варидари зегьмет дизигну ккунду.

– Ихь сюгьбатнан аьхириъ, ихь ватангьлийирихьинди илтIикIну, фу пуз ккундийвуз?

– Ихь ватанагьлийириз гьамци пидиза: халачичивал –ихь бабарин сяняаьткарвал ву, ихь халкьдин хилиъ айи гъизил ву. Гьелбетда, думу гъагъи ляхин дар, пуз шулдар, хъа хьадну цIа убгъурайи ригъдиккди багълариъ лихувал рягьят ляхин вуйинхъа? Ваъ, дар. Гьаддиз табасаран халачйирин ад уьбхюрхьа, сяняаьткарвал дубгуз гъитудархьа. Гизаф дарш, цIибди вушра, ихь шубариз халачи убхуз улупурхьа. Лазим гъабхьиш, халачи убхур, дархьиш – му аьгъювали дурариз зарар дархур. Халачйир урхурайи дишагьлийирин жандиз сагъ’вал туври, хизандиан гьюрмат ва берекет затра кам дарибшри.

– Ариф Летифович, маракьлу сюгьбат гъабхбаз увузра чухсагъул, апIурайи ляхниъ хъуркьувалар ккун апIурача.