Совет халкьди чан девриъ социалист мяишатарин вари цирклариъ заан хъуркьувалар гъазанмиш ва меденият артмиш апIуйи. Жара уьлкйирихъди вуйи аьлакьйирин гьялра ужуб, ислягьвалинуб вуйи. БицIи камивалар гьисабназ гъададагъиш, му гьякьикьатди халкьдиз ислягьвалра, берекетра, аьдалатра яратмиш апIуйи. Инсанар социалист гъурулушдик кучуз, думу рабгъуз шлу кьувват адрувалиин умудлу вуйи. Ватандин Аьхю дявдин йисари совет халкьди улупу гьунарари, фашист чапхунчйирихъди вуйи женгариъ гъазанмиш гъапIу гъалибвали думу умудлувал хъана ижми гъапIнийи.

 

Думу гъалибвал ихь халкьдиз лап багьади удубчIвну. Миллионариинди эскрар женгнан чюллериъ гъирмиш гъахьну, гьадмутIан цIиб дарди фронтдин далу терефнаъ инсанар гаш’валианна аьхълушнаан гъийихну. Аьхю шагьрар, гъулар дибдиан ккадахьну. Му инсафсуз дявдиъ ухьуз гъахьи дарваларин кьадар гьисаб апIуз даршлубкьан аьхюб гъабхьну.

Ватандин Аьхю дявдин йисари ихь аьхю уьлкейиъ дидин цIин ялав ктрубкIу саки саб хизанра гъубзундар. Миллионариинди гъийихдар, хабар имдарди гъудургдар, сакьат духьну дявдиан хътаку инсанарин пуч гъахьи кьисматар, ифдин ва нивгъарин нирар – мурар вари бейгъуш дявдин кIару хлинцц кубкIну гъахьи бедбахтвалар ву.

Думу йисари, ихь аьхю уьлкейин халкьарин жара вакилариси, агъзрариинди дагъустанлуйирира женгарин чюллериъ игитвалар улупну. Ватан, азадвал ва чпин насларин ужуб гележег бадали, дурари чпин жанар дивну. БицIи Дагъустандин баярикан 60 эскриз, Ватандин Аьхю дявдиъ улупу гьунарариз лигну, «Советарин Союздин Игит» кIуру заан ччвур тувну.

 

Дявдиъ Гъалибвал багахь апIбак 62 хюриккжвувура чпин пай кивну. Дурарикан 46 касди дявдин женгариъ жанар дивну. Хъа 16 кас, зийнар духьну, маифвалар кади гъулаз хъадакну гъафну. Дурарикан гъи сарра чIивиди имдар. Дявдин иштиракчийирикан аьхиримжи вуди кечмиш гъахьир Мягьямед Аьлиханов ву. Гьаму очерк дугъаз бахш апIураза. Гьаз гъапиш гъийихдарра ухьу гьархну ккундар. Дурарра ихь юкIвариъ, фикрариъ гъузуз лайикьлу ву. Сагъди имиди узу М. Аьлихановдихьна кми-кмиди гъягъюри шуйза, фицики думу йиз эм вуйи – йиз адашдин аьхюну гъардаш. Ич гюрюшариъ уьмрикан, яшайишдикан вуйи сюгьбатарихъди сабси, дявдин темайиканра улхури шуйча. Дугъу чаз дявдиъ алахьу читинваларикан, къурхулу гьядисйирикан, совет эскрари фицдар гъагъи шартIариъ душмнихъди женг гъабхури гъахьнуш, кIваз аьхю эсер апIури, ктибтуйи.

Саб ражну (думуган йиз эм сагъди ва дугъхьан хизандиъ жюрбежюр ляхнар тамам апIуз шули имийи) узу дугъахьна гъягъюз гьяятдин раккин тIапIган, гьяятдиъ гьамусяаьт мярхликкан ккудубчнайи йиц дибтIнайи. Хъа эмди мярхлиан чан хъимбу саб гагулну хилихьди гакIвлар адагъурайи. Вахт-вахтарик, ацIу гакIул гъюдубчIвган, дявдин чюлиъ дипу ар-ччулну хилкан чаз имбу кьатIра ишлетмиш апIури, живан балиси, юкIв кади мярхлиан думу идипуйи. Му гакIвлар дугъу ярквраъ чак кимбу саб хлихъди гьязур апIури шуйи ва, йицран мярхлиъ ивну, гьяятдиз гурдахъна хуйи. Чан бализ, МутIелимдиз, дугъу апIру ляхнарикан гиранра кади шуйи. «Адмийири аьйиб апIур, уву ихь хулаъ деъну гъуз. Кьюрдну узу увуз аьхъю хьуз гъибтидарза», – кIуйи МутIелимди. Хъа йиз эмдин жаваб гьамциб шуйи: «Ляхин дарапIру уьмур гьаз ву? Увузра тамам апIуз ляхнар фукьан вушра а, жан бай, узу апIру ляхниз уву манигъ’вал мапIан».

Мягьямед Аьлиханов ягъли дару, гъудубкьу жандкин адми вуйи. Яшнаан вуйиш кIурза, дугъан гъалин ва ярхи улчIвмар, гафар апIрурихьинди лигруган, унтIан гьацIаз гъягъюйи. Думуган, чан 75 йис тамам дубхьнашра, дугъан лизи бамбагси дубхьнайи кIуллан сабкьана чIар алдабхънадайи. Халис дагълу жвуван цIиб утIубснайи хъюхъни ва, сакъал кадапIну, заан кIвантIниин рас дапIну гъитнайи лизи сумплари, унтIаъ саб ул адаршра, дугъан машназ хуш`валин ва цIиб такабурвалин лишнар тувуйи. Дугъу, хутIлиз жил тартиб апIуз вая ярквраз гакIвлар гьязур апIуз гъягъруган, йирси жюрейин гъатху бушлат хъабхьну ва кIул`ин солдтарин бачукI улубкIну шуйи. Хъа ликарииин «хахул» чекмйир алахьуз ккунир вуйи. Му далили дугъан хасиятнакан фу-вуш кIуйи.

Йизра кюмек дубхьну (му ляхниз думу наразивалиинди лигуйи) эмди мярхлиан гакIвлар адагъну ккудубкIу. Мярх цалик кипу ва чан худлиз, Кьадириз, дих гъапIу. «Гьаму ихь йиц чIурдиз адапI, жан бай», – дупну, табшуругъ туву.

Хъа узуз дугъу хулаз теклиф гъапIнийи. Учу хулаз гъягъруган, дугъан швушву, Аминатди, йиккунна жвиллиди гъурку картфарин цIикбар дуржну, дурарилан хюндин ччим алдатурайи. Чав маш ва кIул жибкIури имиди, «мичIли айран аш, саб захаъ убзну, думу суфрайиин дивай», амур гъапIнийи дугъу хулаъ айи худлариз. Маш-кIул жибкIбалан кьяляхъ, суфрайихъ деубси, саб-кьюб муччврихъди айрандиз хумпIар гъапIу. Хъасин, «маншаллагь», дупну, дидик саб уьлин парча кубкну, иштагьниинди муччврар йивури, думу гъипIу. «Ай маншаллагь, – гъапи дугъу, сумпларихъан хил хътатури, – му йиз байвахтарин хураг ву, худул», – аьлава гъапIу, узухьинди разиди лигури.

– Ари гьамус цIикаб ипIидихьа, ими, багахьна деъ, суфрайихьна, – гъапи дугъу, чак кимбу гагулну хлихьди йиз улихьна чIукар хъиркIри. Узуз уву гьаз дуфнаш аьгъязуз, йиз бай, – гъапи, кьулилан цIикбин чIук бисури. – Гьамус саб дявдин дюшюш кIваин апIарза, – дупну, иштагьниинди цIикбин чIукIаз кьацI гъиву.

«…Дявди ухьуз гизаф дарвалар, дердар, хажалатар гъахьну, хъа душмандиин гъалиб хьувал ухьуз лап багьади удубчIвну», – ккебгъу дугъу чан сюгьбат, улихь хьайи суфрайин саб нукьтIайиз лигури ва фтикан вуш фикир апIури. Дугъу гьамус йицIбариинди йисар мидиз улихьна гъахьи дявйириъ чаз гъяркъю читинвалар, къурхулу дюшюшар, гьядисйир кIваин апIурайи ва, ихтилат фтилан ккебгъруш, чав чаз къарар адабгъурайи.

 

– Смоленский областдиъ гъагъи женгар гъягъюрайи, – къайд гъапIу агъсакъли, – узура думу женгарин цIин ялвигъ гъяхъюнзу, дявдин учIврушин узукра ктрубкIди имдар. Диди гъапIу бецI гъира йиз кIваан удубчIвурадар. Думуган узухъди ихь ватанагьли, Табасаран райондин Цухдигъ гъулажви хъайзухъ. Дугъан фамилия Мирзаханов вуйи, ччвурра Мирзахан вухьиди, якьинди кIваинди имдариз. Му женгариъ ич стрелковый батальон фронтдин улхьан жергейиъ айидарикан саб вуйи.

 

Кьюрдун аьхъю йигъ вуйи, – гъапи М. Аьлихановди, чан кIваъ аьхълушнаан мяхъ абхънайирси. – Хъа женг му йигъан лап гъизгъинуб гъабхьнийи, ялавлуб. Фашистар саб гъулаъ ва гъулан багарихь ерлешмиш духьнайи. Дурариз гъул чпин хил’ан идипуз ккунди адайи. Гьаму кьюрдун мичIли йигъан учу саб-швнубан фашистариина гьюжум гъапIнийча, хъа фашистарра ич кьяляхъ гъузурдайи. Немцари гьаци, фик-рихъан душнайидариси, ажугълуди учуз йивуйики, мушваъ гучI дархьиди гъузрур сарра адайи. Хъа саспидар гучI хьпан тясирнаккди абдал гъахьидарси шуйи. Мушваъ кьюбби терефарианра гизаф эскрар талаф гъахьнийи. Фашистариз гъул хил’ан деебтуз ккундайи. Му кьюрдун йигъан учу сикин дарди гьюжум апIури гъахьунча, хъа немцари ич гьюжмар цIин гъизгъин ялвиинди дерккуйи, хъа чпи али йшвлан ришвурдайи. Учхьан гъул гъадабгъуз даршлуб аьгъю гъабхьиган, му йигъан лисхъан, учуз кюмек вуди, сабсан стрелковый батальон гьапIнийи. Женг хъана гъизгъин гъабши. Кьадар адрубкьан гъийихдар гъахьи. Ич взводдин командириз, жигьил бализ (дугъаз Женя кIури шуйча), учу дибиснайи саб йишвлан тмуну йишв’ина гъягъюрайиган, немцари гъивнийи. Думу дишлади кечмиш гъахьи… Учуз кюмекра гъафиган, немцариин хъана гужли цIа иливча..

Яваш-явашди женгнан гъизгъинвал буш гъабхьи. Саб вахтналан душмнари чпи дидиснайи йишвар дирчуз, кьяляхъ гъягъюз хъюгъю. Учу гъулаъ архьган, душваъ немцар рякъюри имдайи. Дурар фици-вуш ва наан-вуш жин духьнайи. Му йигъан фашистар гьергайизкьан узу йиз пулеметдихъ дусну имийза. Саб вахтна, йиз юлдаш Мирзахандиз гъагъи зийнар гъахьну кIури, гъеебхьзуз. Узу дугъахьна гъажаргъза. Думу, дугъриданра, гъагъи зийнар духьну, дахънайи. Гардандихъан ифи гъябгъюрайи, хъа учв амриан душнайи, – дупну, эм ккебехъу. Гафар даркIури саб хайлин вахт арайиан гъубшу. Дугъан фикрариъ чан юлдшикан вуйи кIваин апIбар ва му цIа али кьюрдун йигъан гъахьи гьядисйир тясирлуди лицурайиганси вуйи. Саб нукьтIайиз лигури, думу гъах духьна-йирси, гафра даркIури деънайи. Дяви кIваин апIували дугъан кIваз, фагьмиз аьхю тясир гъапIуб аьгъю шуйи.

– Хъа фу гъабхьи, эм? Яв юлдаш, ихь ватанагьли Мирзаханра думу йигъан кечмиш гъахьнийин? – кIури, ягъли сесниинди гьерхза.
Думу гьилиркъу ва узухьинди цIиб аьжайибдиси гъилигу.

– Мирзахан.., Мирзахан… Ваъ, думу душваъ кечмиш гъахьундайи. Зийнар гъахьидар гизаф айи. Дурар аьжали-ккан ккадагъбан бадали, комбатдин амриинди узу санитарвалин батальон айи йишваз гьаънийи. Санбат учу женг гъабхурайи чюлихьан ярхлади ерлешмиш дубхьнайи.

Душваз душну, чюлиъ аьмалназ дуфнайи гьялнакан ва зийнар духьнайидар гизаф айиваликан хабар тувнийза. Санбатдиан узухьна саб ацIу резиндикан кадапнайи люткесиб мутму тувнийи. Дидин саб терефнахъ ацIу тIурин хъибтIнайи. Думура хъчIюбхюри, узу ич эскрар айи йишвахьинди диш гъашиза. Узуна сар урус бали, гьадму люткесибдиин дитну, Мирзахан санбатдиз гъухнийча. Думу йишванра учуз сикинвал гъабхьундайи. Зийнар гъахьи жара эскрарра санбатдиз гъахури гъахьунча. Сагъди имбу жара юлдшарира учуз кюмек апIуйи. Йишвну мина саб «полуторка» машин гъафи. Диди учуз гизаф кюмек гъапIнийи – машиндиъдира хайлин эскрар санбатдиз гъухнийча… Гьаддихъанмина узуз Мирзахан гъяркъюндарзуз. Дугъан кьисмат фициб гъабхьнушра, аьгъдарзуз.

Кьаби ветеранди чан сюгьбат кми-кмиди дебккуйи ва давам апIуйи. Узу, кIул за дапIну, чан машназ гъилигиган, думу ишурайиб аьгъю гъабхьизуз. Машнаъ айи рихариансина нивгъар ктурзурайи. Чпи фициб гьялнаъди, фицдар гъагъи шартIариъ Ватан уьбхюри гъахьнуш кIваин апIурайиган, ишурайхьиб думу. Чан вари кIваин апIбарикан дугъу ктибтурдайи, гъагъи кIваин апIбар чан жандиъ, рюгьнаъ уржри, дурарин гьял апIурайи.

Мягьямед Аьлиханов 1923-пи йисан Табасаран райондин Хюрикк гъулаъ нежбрин хизандиъ бабкан гъахьну. Думу 1943-пи йисан чан хушниинди фронтдиз гъушнийи. Кьюб вазли Грузияйин Авчала кIуру гъулаъ урхбан батальондиъ гьязурлуг`валин серенжемар гъахбалан кьяляхъ, думу жара эскрарихъди сифте Тбилисийиз, хъасин Москвайиз гъухнийи. Душв`ан мотострелковый дивизияйин дахилнаъди сифте Калининградский, хъасин Смоленский областариъ гъягъюрайи женгариъ иштирак гъахьну.

М. Аьлиханов Ленинграддилан блокада алдабгъбан бадали гъахури гъахьи женгариъра иштирак гъахьну. Чав улупу гьунарариз ва игитвалариз лигну, думу Уьру Хядран, Жуковдин, Ватандин Аьхю дявдин орденариинди, «Ленинград уьбхбаз лигну», «Дирбаш`вализ лигну» ва жара медалариинди лишанлу гъапIну.

Ветеранди чан сюгьбат гьамци давам гъапIнийи: «Ленинграддилан блокада алдабгъурайиганра гизаф гъагъи женгар гъахьнийи. Блокада алдабгъбалан къяляхъ, фашистар чпи дирчрайи йишварикк, гъядарикк минйир ккиври, ихь ватанагьлийириз чIуру инсафсузвалар апIури, кьяляхъ гъягъюйи. Витебск шагьрин багарихь учу, душмандин кьяляхъ хъергнайидар, минйир ккивнайи йишв`ина раст гъахьнийчу. Думуганра ихь гизаф эскрар талаф гъахьнийи. Узузра, минайин парч-йир куркIну, гъагъи зийнар гъахьнийзуз. Натижайиъ арччулну хилихъ ва саб улихъ мягьрум гъахьунзу. Ич дивизияйин санбатдиъ сабпи кюмек тувну, узу Москвайин госпитализ хътаънийи. Зийнар саб гьял сагъ гъахьиган, II группайин инвалидвал тяйин дапIну, гъулаз гьаънийзу».

Арччулну хилихъра, саб улихъра мягьрум духьну, гъулаз гъафи Мягьямед Аьлиханов, колхоздиъ чабанвал, габанвал, гюзюрвал апIури, гизаф йисари гъилихну. Аьхиримжи йисари дугъу саб хилихъди жил тартиб апIуйи ва фуну мейвайинра ужуб бегьер гъадабгъури шуйи. Яш 80 йис дубхьнашра, дугъан юкIв сяаьтси либхури имийи, хъа имбу улра бюркью хьували дугъан гьацира сикинсуз кIвак аьхю гъалабулугъвал кипнийи. Хул`ан удучIвуз даршлували думу гизаф зяиф гъапIнийи…

«Дюн`яйин акв рябкъюйиш, фу ляхин вушра тамам апIурийза», – текрар апIури шуйи сикинсуз юкIв айи кьаби ветеранди.

Ватандин Аьхю дявдин жанлу иштиракчи, дирбаш инсан, кьаби ветеран ва жигьиларин насигьятчи Аллагьдин рягьматдиз гъушну. Аллагьди дугъан гунгьарин аьфу апIри, аьхират фаракьатуб ибшри.
Гьамцдар ижми юкIв айи эскрари Ватандин Аьхю дявдин чюллериъ улупу дирбаш`валари Аьхю Гъалибвал багахь гъапIну. Ухьхьан ихь халкьдин гьамцдар вакилариинди дамагъ апIуз шулу. Дурар ихь юкIвариъ гъитуз, дурарин рюгьярин гьюрмат уьбхюз ухьу буржлу вухьа.