Аьхиримжи йигъари центральный телевидениейиан кми-кмиди, Афгъанистандиъ гьюкум талибари чпин хилиз гъибисну кIури, гъалабулугъвалин хабрар тувра. Агъзрариинди инсанари, чпин ватан дипну, гьергну гъягъюз чарйир агура. Соцсетариан ерхьурайи ва рякъюрайи чIуру хабрарихьна, фици инсанар самолетарин чархариккан ккичIихури, фу чара дапIнура гьергуз чалишмиш шули, чпин ватандихьна вуйи хъугъ’вал дудубгну, авара духьнаш, сар касдихьанра вижнасузди янашмиш хьуз даршул.

 

 

Мялум вуйиси, 30 йис мидиз улихьна, 1979-1989-пи йисари, Афгъанистандин правительствойин кьушмарин ва моджахедарин арайиъ гъабхьи дявдиъ СССР-ин кьушмарира иштирак’вал гъапIнийи. Думуган Афгъанистандин гьюкмарин тIалабниинди, гъунши дуствалин гьюкуматдиз кюмек тувбан бадали, душваз гьау ихь ватандин баярира игитвалиинди чпин буржи тамам гъапIну. Айи мялуматариинди, му дявдиъ Советарин армияйин 14 агъзурна 576 эскер гъийихну, КГБ-йин ‒ 576 кас, МВД-йин ‒ 28 кас, зийнар гъахьидарин кьадар кIуруш, 53 агъзур кас вуйи. Хъа афгъан халкьдин му дявдиъ гъийихдарин кьадар 2 миллиондихьна удубчIвура, миллионтIан артухъ инсанар, чпин ватан дипну, Пакистандиз ва Ирандиз гьергуз мажбур гъахьну.

Думу ватандаш’валин дявдиъ иштирак хьувал ихь табасаран баяризра кьисмат гъабхьну. Табасаран райондин Бургьанкент гъул’ан вуйи Артик Жабраилов (шиклиъ), 1987-пи йисан Новгород шагьрин гъулан мяишатдин техникум ккудубкIну, армияйиз дих гъапIур, Афгъандин дявдин зегьернакк ккахъру. Гьадмугандиз яракь хилизкьан дибрису набалугъ бализ дявдин учIврушин гьякьикьатдиъ аьх апIуб алабхъну. Дявдин женгариъ улупу дирбаш’вализ лигну, Артик Жабраилов СССР-ин Верховный Советдин Президиумдин Указдиинди «Уьру Хяд» ордендиинди ва Афгъанистандин правительствойин ва халкьдин медалариинди лишанлу гъапIну. 1988-пи йисан, дявдиъ гъагъи зиян гъабхьир, 1-пи группайин инвалид духьну, думу ватандиз кьяляхъ гьаъну.

Къайд апIуб лазим вуки, му инсафсуз дявдиъ иштирак гъахьи хайлин эскрарин, дидин зийнар (рюгьнан) сагъ даршули, аьдати уьмрихъна гъяйиз, хайлин вахт гъябгъюри гъабхьну.

Артик Жабраиловди, чан рюгьнан кьувватлувалиан, ватандиз хътакури, уьмрин му кIару маш ккадабкну, жюрбежюр идарйириъ психологди ляхин апIури гъахьну. 2005-пи йисхъанмина дугъу «Ихтибарвалин телефон» кIуру республикайин тяди психологияйин кюмек тувру идарайиъ ляхин апIура.

«Афгъанистандиан гъюрайи аьхиримжи хабрари учу, афгъандин эскрар, гьелбетда, пашман апIура. Думу йисари «Талибан» (Урусатдин Федерацияйиъ гъадагъа дапIнайи террористарин тешкилат) гъиси гужли гьяракат дайи. Мумкин ву дурарин бицIи дестйир моджахедарин арайиъ гьадмуганра ади хьуб. Дурар вари «таркисалатариз» (учуз гьаци кIуйи дурари) къаршуди сатIи гъахьну. Рябкъру гьялариан, гьаму йисари талибари чпин кьаст кIули адабгъуз лазим вуйи вари дакьатар уч апIури гъахьну, ва, мумкинвал кабхъубси, дурар ишлетмишра гъапIну», – къайд гъапIну Жабраиловди.

Магьа 15-пи августди, Урусатдиъ гъадагъа дапIнайи, «Талибан» ччвур тувнайи террориствалин тешкилатди, Афгъанистандин уьлке чпин ихтиярнаъ айич кIури, мялумат тувну. Суткайин арайиъ террористари Афгъанистандин гьюкмар уьлкейиан гьергну гъягъюз мажбур гъапIну. Дурари, США-йинна НАТО-йин кьушмарихьан вижнара ктарди, саб-кьюб гьяфтайин муддатнаъ Афгъанистан чпин хилиз гъибисну. Талибариз къаршу вуди ерли армияйи женгар гъухнушра, дурар дурумлудар гъахьундар. Шагьрариъ айи полиция вакилар, талибар багахь шлуган, чпин базйир ва участкйир дирчну, гьергъри гъахьну.

Мидланна савайи, талибар багахь шулайиган, инсанарира чпин хал-йишв, вари мутму дипну гьергуз чарйир апIура. Гьадму вахтна Евросоюздин уьлкйири дурар сяргьятарилан чпихьинди гъюз гъитрадар. Афгъанистандиан аьхю гьякимарра кмиди гьергра. Дурар, аьгьвалат читин шлувалин гъавриъ ади, жюрбежюр уьлкйирихьна, гьадму гьисабнаан Урусатдихьнара, кюмек ккун апIури, илтIикIнийи.

«Гъи йиз улихь читин месэла ди-йибгънайи. Саб терефнахъан, президентдин хулар дисуз кьаст ади, яракьламиш духьнайи талибариз, машна-машди удучIвну, къаршувал улупуз чалишмиш хьуб, тмуну терефнахъан, аьхиримжи 20 йисан уьбхюри гъабхьи уьлке гатIабхьну, гьергну гъягъюб», – чалан тахсир алдабгъури, гъапну Афгъанистандин муганайиздин президент Ашраф Ганийи.

Жикъи вахтнан арайиъ мициб гьял арайиз гъюр кIури, гизафдарин фикиркьан дайи. Гьаму йисан апрелин вазлиъ США-йин президент Джо Байденди аьхиримжи 20 йисан душваъ ади гъахьи америкайин кьушмар адауз ккайиваликан мялум гъапIхъантина, талибари «кIул забгуз» хъюгънийи. 10 йигъандин арайиъ дурари чпиз 16 провинция мютIюгъ гъапIну. Аьхю шагьрарра кмиди, саб жюрейинра къаршувал улулупди, дурарин хилиз гъушну.

ЦIийи гьюкмин вакилар Афгъанистандин меркез вуйи Кабул шагьриъ вижнара ктарди лицуз хъюгъиган, Москвайианра гъалабулугъвалин аьрзйир ерхьуз хъюгъну. Федерацияйин Советдин вице-спикер Константин Косачевди Афгъанистандин къайдасузвалари вари халкьарин терроризмдиз цIийи бина ккивуб мумкин вуйиваликан гъапну. Хъа Федерацияйин Советдин вари халкьарин комитетдин кIули айирин сарпи заместитель Владимир Жабаровди, Урусат Афгъанистандин айтIан политикайин ляхнаригъ гъюбчIвидар кIури, гъапну.

«Мушваъ асас суал, гьелбетда, американлуйирихьна арайиз гъюра: НАТО-йин варж агъзур касдикан ибарат вуйи кьушум тIапIну, 20 йисандин арайиъ душваъ фукIа дигиш апIуз гъабхьундарш, гьамус дидин гъирагъарихъ дурари гьапIуз ккайкIан? Рябкъру гьялариан, дурариз политикайин аьгьвалатназ тясир апIуз ккунди а», ‒ гъапну Урусатдин харижи уьлкйирин министр Сергей Лавровди.

Бязи экспертарин фикриинди, гьамус урусатдин гьюкмарин улихь Афгъанистан цIийи «Исламдин гьюкуматдиз» илтIибкIбахьанси, чпин союзникар вуйи Кьялан Азияйин уьлкйир хатIалувалихьан уьрхбан месэлара дийибгъна, фицики Афгъанистандин сяргьятарихъ ерлешмиш духьнайи, муганайиз СССР-из дахил шулайи уьлкйирихьан чпин кIул’инди мициб аьгьвалатнаан удучIвуз хьибдар, ва диди Урусатдин сяргьятариинра къайдасузвал арайиз хуб мумкин ву.

США-йи, Германияйи, Швецияйи, Данияйи, Чехияйи, Финляндияйи ва Норвегияйи, Афгъанистандиъ айи чпин посольствйир тяди хъяркьну, дипломатар кьяляхъ гъахну. Урусатдин, Китайдин, Ирандин посольствйир гьелелиг йишв’ин илми.

Гьаддихъди сабси, Урусатдиъ дуланмиш шулайи студентарик ва пишекрарик ватандиз кьяляхъ хътакуз гучI кабхъна. Жигьил живанар, багъри ватандиъ чпиз аьхю хатIа айивалин гъавриъ ади, гьапIрушра мюгьтал духьна. Урусатди чпин гьякьнаан фициб къарар адабгъуруш, дурар ккилигура.

Лап улихьна йисари Афгъанистандин Демократияйин Республикайин ва СССР-ин правительствйирин арайиъ йикьрар дийитIнади гъабхьну. Дурариз асас вуди, дявдиъ йитим гъахьи 1850 афгъанарин живанар (дявдин пишекрарин, чиновникарин ва кьувватнан гъурулушарин гъуллугъчйирин бицIидар) Союздиз гьаънийи. Афгъанистандин думугандин президент Бабрак Кармаль учв дурар гьауз фици аэропортдиз гъафнуш, центральный телевидениейианра улупнийи. Дурар мушваъ аьхю ва тербияламиш дапIну, образование тувну, кьяляхъ гьаъбанди вуйи. Фу лигурва, жигьилариз ватандиз кьяляхъ хътакуз рякъ хъябкьну. Дурар, ухьухь я ватандаш’вал гъадабгъуз даршули, вахтназ вуйи документар цIийи алаури, 30 йисан я чпиндар, я ихьдар дарди, гьапIрушра мюгьтал духьну гъузну.
Магьа хъана Афгъанистандин кьисмат шаклу гьялназ дуфна. Тарихдикан мурариз гьичра дарс шулайи гьял дар. Гьелбетда, варитIан читинди аьдати халкьдиз, дишагьлийириз, аьхю шулайи наслиз алабхъиди.