Хизан – жилир, хпир ва веледар – сатIиди яшамиш шулайи инсанарин гъварч ву. Ухди-кьанди, хизан аьхю гъабхьиган, эвленмиш гъахьи веледари цIийи хизанар ккергъру. Хизандиз хулар чарасуз лазим ву. Гъулаъ кьюдварж хизанар а гъапиган, кьюдваржкьан хуларра ади ккунду. Ухьухь тахаллус айиганси, дирбаш адаш гьадму вуки, шли гъулаъ гъяни гьар кивнуш ва бализ хулар гъапIнуш.

 

Хизандиъ веледари сифте чIал дубгъуру ва тербия гъадабгъуру. Хизандин кIулиъ айи агьалийикан кIуруган, дугъу фициб хизан арайиз гъабхнуш ва хураш, кIури шулу. Ужуб хизан дюзмиш апIбан бадали, жилирна хпир чпин арайиъ ккунивал ва гьюрмат ади яшамиш духьну ккунду. Мициб хизандин веледар аькьюллудар ва дирбашдар вуди шулу.

Лап 1950-пи йисаризкьан хизандин сабпи вазифа веледар артмиш апIувал вуйи. Заан образованиейихъ хъергнайидар лап цIибтIан адайи. Дявдин кьяляхъ читин йисари хизандин вазифа веледар гаш’валихьан уьрхювал гъабхьну. Гьюкуматдин терефнаан ризкьнан кюмек адайи. Гьаддиз вари хизанар тахил уч апIбахъ, мал-марчч уьбхбахъ хъергну шуйи. Дарсар урхбаз веледариз вахт адайи. Месела вуди гъадабгъиш, аьхю гъулар вуйи ГъуштIил ва Чювекк заан образование айи касар адайи. Аьхирки, 1960-пи йисан му гъуларин 6 касдиз (4 – ГъуштIлан, 2 – Чювккен) заан образование ади гъабхьну. Гъи, кIуруш, заан образование адру агьалйир айи хизанар тек-биртIан имдар.

Агьали (жилижви ва дишагьли) сарди яшамиш духьну ккундар. Сар касди хизан арайиз хури адар. Мицир касди, вахтниинди чаз тай дагну, веледариканра фикир дапIну ккунду. Хъа, яшлу духьну, ачIни гъахьи адаш ва дада сарну веледдин, гизафси балин, хизандиъ яшамиш шулу. Кьаби духьну, веледар адрудариз лигру «кьабидарин хулар» ачмиш дапIна. Амма ихь табасаранар тек-биртIан мицдар хулариз гъягъюри шулдар.

Ухьухь, аьдат вуйиганси, бали чаз риш (швушв) кта-гъуру. Улихьди му ляхин балин хизанари (дадайи, чйири…) кIулиз адабгъуйи. Чпин бализ кIуйи: «Флану хизандиъ ясана жара гъулаъ ужур риш а, дугъаз лиг. Увуз кьабул гъахьиш, думу шурахъ тIублан хъапIуз гъягъюрча. Бязи вахтари балин жаваб шуйи: «Учвуз кьабулди вуш, ча йипай, узура рази вуза».

Му ляхникан аьян гъабхьи риш, гьелбетда, гъулаъ гъабхьи мяракайиъ балин кIалбариз лигуйи ва бали чаз ялхъвниз теклиф апIувализ ккилигури шуйи. Му ляхникан гизафдариз аьян шуйи, ва цIиб вахт-налан му живанар эвленмиш духьну, адашди дивру цIийи хулариз ккилигуз хъюгъюйи.

Гьамус жара вахтар ва аьдатар дуфна – шуру чан тIалабар улихь дивра: «Гизаф веледар айи хизандиз гъягъударза, сижарихъди яшамиш хьуз ккундарзуз, бализ ужуб образование ва кесп адарш, гъягъюдарза…»

Йиз «ГъуштIилна гъач» шиърин «тахсиркрар» гъуштIларин уткандарстар шубар вуди гъахьну – дурар заан образование айи, яна диплом хьайи баяризтIан швуваз гъягъюз рази даршули, аьдат абхънийи. Сар хпири чан шураз гъапну: «Уву диплом хьайириз ккилигури имиди, яв тай шубариз кьюр-шубур веледар а». Гьамци, дипломар гъадагъу УртIларин, Гум’арин, Жвул’арин ва жара гъуларин жигьилар швушв ктагъуз ГъуштIилна гъюз гъюгъну. Дупну ккундуки, варидариз ужудар хизанар гъахьну. Дурарикан чпин яшар 90 йис шулайи Гум’арин Мурадялдина ГъуштIларин Бесхалумди ва УртIларин Жабраилдина ГъуштIларин Анахалумди гъира бахтлу уьмур хъапIра. Гьяйифки, хайлиндар рягьматдиз гъушну, хъа дурарин веледар ва худлар гъуштIлариз гирами хялар шула.

Ихь бязи авторари хусуси касдикан очерк чап апIруган, дугъу фициб хизан тербияламиш гъапIнуш, веледариз фицдар хъуркьувалар аш, бикIури шулдар. Му къайдасузвал ву. Гъулкан бикIруган, адлу агьалйир ва дурарин хизар улупувал авторин вазифа ву. Мисал вуди гъадагъиш, Темирхан Шалбузовдикан дидикIнайи очеркарик (З. Загьиров, М. Гьясанов) дугъан хизандикан зат дибикIнадар. Хъа бикIуб лазим вуйи: аьхюну риш Шагьпери табасаран дишагьлийирикан заан образование гъадабгъу сарпи агьали ву, аьхюну бай Ким 1956-пи йисан табасаранарикан сарпир вуди спортдин (гимнастика) мастер гъахьну, бицIину риш Назлу табасанарикан китабар гьязур апIру Дагъгиздиъ лихурайи заан дережайин пишекар ву.

«Табасарандин нурар» газатдин мухбирари ва «Мил» телепередачайи Мягьямед Юнусовдин «Табасаранар» китабдиъ улупнайи аьхю хизанарикан очеркар дюзмиш гъапIнийиш, харжи даршлийи. Мисал вуди гъадабгъиш, Зилдккарин Сиражудин Аьлиевдин хизан. Му хизандин вари веледар – 9-би баярра илимдин жюрбежюр цирклариан аьлимар гъахьну. Кьюр чве – Аьбдуллагь ва Гьябибуллагь – Дагъустандин Халкьдин Собраниейин депутарди гъилихну, хъана кьюрсан чвйир – Тажудин ва Гьямдуллагь – мединститутдин ва политехнический институтдин деканар вуди гъахьну. Сиражудин Аьлиевдин 100 йис хьпаз бахш дапIнайи яркьу макьала Исамудин Рамазановди «Новое дело» газатдиъ чап гъапIну, хъа ихь чIалнан газатарик ва журналарик, узуз аьгъяди, дидкан дибикIну адар.

Заан тярифнан хизанар гъахьну ЦIурутIларин Сядитдин Аскеровдиз, Мажвгларин Гъадимяли Юзбеговдиз, Ярккарин Мирзабег Багъичевдиз, Агъамягьямад Мустафаевдиз, ГъуштIларин Рамазан Агъамягьямадовдиз. Веледарин девлетлувал гъабхьну Ватандин Аьхю дявдин иштиракчи вуйи ЦIурутIларин Аьбдулязиз Гьямидовдиз – дугъан хизандиъ 16 велед тербияламиш гъапIну. 10-14 веледар тербияламиш гъапIу ГъуштIларин хизанарин 12 дадйириз «Игит-дада» орденар тувна.

Узуз хъана хайлин тяриф апIру хизанар аьгъяшра, саб макьалайик, гьелбетда, варидарикан бикIуз даршул, хъа газатдин мухбирариз му ляхин ужуб тема ву.

Йиз хизандикан ва веледарикан улхуруш, 3 математикар, 2 – севдиграр, 3 – экономистар ву. Дурарикан 5 касди, узуси, уьру дипломариинди вузар ккудукIну, 8 худларира заан образование гъадабгъна. Дурариканра юкьури уьру дипломар гъадагъну.

Ччвурар ачухъ апIурадарза, хъа ихь интеллигенцияйин хайлин вакилари, жарадари чухсагъул кIуруганси, хизанар дюзмиш гъапIундар. Му нукьсанвал ву, фицики мубарак хизан дюзмиш апIувал – инсандин сифтейин вазифа ву.

1960-пи йисаризкьан табасаранар аьхю хизанариинди яшамиш шули гъахьну. Узу студент вуйи вахтари, 1956-пи йисан хьадну, йиз дуст ва багахьлу ГьяжитIагьирихьна Ляхлаз хялижвди гъушунза. Дугъан дада, ич мирасарикан вуйи Перзуман бажийин вазифа аьхю хизандиз уьл убжувал вуйи. Аба Маллагъурбан ва шубур бай сатIиди яшамиш шулайи. Лисунган учухъди деънайи веледар 22 кас вуйи. Жаради деънайи аьхюдар ва швушвар иливиган, 30-тIан артухъ хизанар шулайи.

Аьлим Б.М. Аьлимовайи бикурайиганси («Возрождение», №8, 2002-пи й.), ихь тарихчи Мягьямед Гьясановдин аба Сеферин хизан 24 касдикан ибарат вуди гъабхьну.

Гъвандккарин юкьур чве Митаровар (Гьяжимирза, Багьаудин, МутIалиб, Аьбдуллагь) 1940-пи йисан сад аьхю хулариъ саб хизандиъ яшамиш шули гъахьну.

Гъи жигьилариз Урусатдин вари рякъяр ачухъ дапIнайиган, ихь гъулариъ ва шагьрариъ аьхю хизанар лап цIиб духьна. Гъулариъ ляхин адрувализ лигну, жигьилар жара шагьрариз гъягъюра. Бязидари гьадушвариъ хизанар ккергъра.

Профессор Велибег Загьировди ихь адлу профессор Бейдуллагь Ханмягьямедовдикан ва дугъан баркаллу хизандикан китаб дюзмиш апIувал лап мубарак ляхин гъабхьну. Му китаб дюзмиш апIбак узура цIибди пай кивунза – узу 9-пи классдиъ урхурайиган дарсар киву ва дадайихъди багахьлу мялимдикан вуйи «Филолог-математикдин рякъбариинди» очерк гъибикIунза.

Лезгйирин «Вахтар ва инсанар» телепередачайик 6 кас чпин вакилар, яшамиш гъахьи йисарра дидикIну, улупури шулу. Хъа ухьуз аьхю тарих айиган, думу тарихнан вакилар наан а?

Ихь тарихчйири Кьалухъ Мирзайин, Аллагьверди Акимовдин, Таригъули Юзбеговдин тухмарикан фужар имиш ва дурар наан яшамиш шулаш, фицдар хизанар аш улупнийиш, харжи даршлийи. Узуз, яшлу табасаранлуйиз, Кьалухъ Мирза фунуб гъул’ан вуш аьгъдарзуз. «Кьалухъ» Табасарандин саб мягьял ву. Хъа Мирзайиз гъул адарин?

Азербайжандин лайикьлу композитор Гьяжи Ханмягьямадов табасаранлу вуди гъахьну: 1918-пи йисан ТинитI гъул’ан Бакуйиз гъушну. М. Юнусовди «Табасаранар» китабдиъ бикIурайиганси, яш 90 йис дубхьнайи табасаранлу – азербайжанлу композиторин хизандикан ухьуз мялуматар айиш, харжи даршлийи. Узу «Табасаранар» китаб гъурхиган ихь композитор Кьасум Мягьямадовдиз, Бакуйиз душну, Гьяжи Ханмягьямадовдин хизандикан мялуматар аьгъю апIбакан гъапунза. Амма, гъапIуз вуш, Кьасумдихьан му ляхин кIулиз адабгъуз гъабхьундар.

Гьюрматлу табасаран жигьилар! Хизан ккабалгбаз, веледариз тербия тувбаз, ихь абйириси, вари мумкинвалар ишлетмиш апIинай.

Шиклиъ: Зилдккарин чвйир-аьлимар Аьлиевар.