Беденди чан вазифйир хъайи-хъайиганси тамам апIури имиди, жвуван сагъламвал кIваин шулдархьуз. Сабдихъди саб кучIврайи уьзрари ккагъуз хъюгъган, ачмиш шулхьа, амма думугандиз кьимат адру вахтра улдубчIвуру, мумкинваларра хил’ан деетурхьа, беденра сагъ апIуз даршлу саягънахъна гъюру…
Гъи табасаран чIалра гьаму уьзур кубчIвнайи инсандин бедендиз ухшар дубхьна. Гьаддиз кми-кмиди чIалнан гьялнакан жюрбежюр мярак-йириъ, серенжемариъ кIурахьа, дидин месэлйир махлукьатлу дакьатариъ гъитIирккурахьа… Ихь багъри чIал аьмалназ хуз даршлу саягънахънадяргъри чав. ЧIалнан гьялназ фикир тувуз ухьузра кьан дарибшри.
Нубатнан ражари чIалнакан, дидин кьисматнакан улхбар ихь халкьдин вакилари 30-пи октябриъ Дербент шагьриъ кIули гъухнийи. Дюзди гъапиш, анжагъ саб чIалнакан ваъ, хъа ихь халкьдин улихь дийигънайи имбу читин месэлйириканра. Ярхи апIидарза – му йигъан Дагъустан Республикайиъ айи табасаранарин региондин милли ва культурайин автономияйин (РНКАТ) сабпи заседание кIули гъубшну.
Дупну ккундуки, му цIийи тешкилат 8-пи октябриъ юстицияйин министерствойиъ регистрация гъапIну. Автономияйин гъурулуш тешкил апIру (учредительный) собрание 20-пи июндиъ гъабхьнийи, ва гьадмуган дидин кIулиъ айидарра ктагънийи: председателди – Дербент шагьриъ айи табасаранарин мили ва культурайин автономияйин председатель Айваз Аьлиханов, дугъан заместителарди – Табасаран райондин образованиейин управлениейин кIулиъ айи Аьбдусалам Гьясанов, Дербент шагьрин МВД-йин ветеранарин советдин председатель Айдемир Агъагюлов ва шаир Эльмира Аьшурбегова.
Табасаранарин региондин милли ва культурайин автономияйин сабпи заседаниейиъ саб жерге тешкиллувалин месэлйириз гъилигнийи. Гьаци, Мягьячгъала шагьриъ яшамиш шулайи табасаранарин терефнаан автономияйин председателин сарсан заместителди улихьган машгьур спортсмен вуди гъахьи, гьамус алверчи ва жямяаьтлугъ кас Рамазан Исрафилов ктагънийи. Дидлан савайи, автономияйин президиумра тяйин гъапIнийи – дидин дахилнаъ зиихъ кудухнайи председатель ва дугъан заместителар, ва гьацира «Табасарандин нурар» газатдин кIулин редактор Гюлягьмад Маллялиев, Дагъ. Огни шагьрин образованиейин управлениейин кIулиъ айи Максим Аьлиханов, Хив райондин администрацияйин культурайин, спортдин, жигьиларин политикайин ва туризмдин отделин кIулиъ айи Казбек Къазиев ва Дербент райондин айи табасаранарин мили ва культурайин автономияйин председатель Аьгьмадпаша Аьгьмадпашаев тIаънийи. РНКАТ-дин председателин кюмекчйирди Дербент шагьрин музейин гъуллугъчи Гюльпери Мирзабалаева ва Мягьячгъалайиъ яшамиш шулайи ихь ватанагьли, алверчи Жабир Мягьямедов ктагънийи.
Айваз Аьлихановди туву мялуматариинди, РКАТ-дин советдин дахилнаъ Таба-саран, Хив, Дербент районариъ, Дербент. Дагъ. Огни, Каспийск, Мягьячгъала шагьрариъ яшамиш шулайи 27 кас – жюрбежюр цирклариъ лихурайи ихь ватанагьлийир а. Багарихьди Къизлар шагьриъ айи табасаранарин вакиларизра автономияйин советдин жергйириз дих апIуз ният а.
Заседаниейиъ автоно-мияйин 17 комиссйирин председателарра ктагъну. Культурайинна махлукьатлу ляхнарин комиссияйин кIулиъ Казбек Къазиев, илмин ва образованиейин комиссияйин кIулиъ Аьбдусалам Гьясанов, накьишар каъру искусствойин комиссияйин кIулиъ РД-йин лайикьлу художник Аьбдурягьман Уьсманов тасдикь гъапIнийи. Жигьиларин ва ватанпервервалин ляхнариз лигру комиссияйин председателди Республикайин жигьиларин центрин пишекар Аьлимурад Аьлибегов, рягьимлувалин ляхнариз лигру комиссияйин председателди – меценат, «Мега» кIуру алверин хулан генеральный директор Эйваз Рамазанов, грантариан вуйи комиссияйин предсадателди – Дербентдин педколледждин мялим Сона Аьбдуллаева, туризмдин комиссияйин – Дербент шагьрин туризм артмиш апIбан цент-рин кIулин пишекар Марат Ибрагьимов ктагънийи.
Дидлан савайи, кадрйирин резервдин комиссияйин кIулиъ дийигъуз (дидин асас метлеб – бажаранлу табасаранар арайиз адагъуб ва дурар республикайин ва муниципалин дережайин ляхнариъ дерккбан теклифар хьади удучIвуб) РД-йин Халкьдин Собраниейин депутат Сефер Аьлиевдиз, хъа халкьарин ва динарин арайиъ айи аьлакьйириз лигру комиссияйиз регьбервал тувуз РД-йин транспортдин ва рякъярин мяишатдин министерствойин гъвалахъ хъайи жямяаьтлугъ советдин председатель Ферезулла Къягьримановдиз теклиф дивнийи, ва дурари улихь ккимиди му теклифназ чпин разивал тувнийи.
Автономияйин асас вазийир халкьдин культура, чIал, литература, тарих ахтармиш ва артмиш апIбахъди аьлакьалудар ву. Думу вазифйир бабан чIал уьбхбан комиссияйи (председатель – ДГУ-йин гъвалахъ хъайи бабан чIалар ахтармиш апIру центрин директор, филология-йин илмарин доктор Марина Гьясанова), табасаран литературайин комиссияйи (председатель – филологияйин илмарин кандидат, шаир Эльмира Ашурбегова), милли сяняаьтар уьрхбан комиссияйи (председатель – Республикайин бажаранлу бицидарин центрин директорин тербия тувбан ляхнариз лигру заместитель Физули Сефербегов), тарихдин ва этнографияйин комиссияйи (председатель – ДГУ-йин Дербентдиъ айи филиалин директорин урхбан ляхнариз лигру заместитель, тарихи илмарин кандидат Рамис Гьяшимов) кIули гъахиди.
Автономияйин ляхнин натижйирихъди халкь таниш апIбан вазифйир чапдин ляхнарин комиссияйиз (председатель – Аь. Тахо-Годийин ччвурнахъ хъайи НИИ педагогикайин илмин аьхюну гъуллугъчи Ширинат Жамалиева) ва СМИ-йин коммиссияйиз (председатель – Гюлягьмад Маллялиев) табшурмиш гъапIну.
Гьюкуматдин пешкешариз лигбан ва стипендйир тяйин апIбан комиссияйин ва спортдин комиссияйин председателар, му комиссйириз дахил шлу инсанар уч дапIну, кьандиси ктагъбан мясляаьт адабгънийи.
Автономияйин советди вари комиссйирин кIулиъ айидариз, нубатнан заседание хьайиз, чпин цирклиан ляхнин план тасдикь апIуб табшурмиш гъапIнийи. Дидлан савайи, РНКАТ-дин уставдиз асас вуди, автономияйин герб, пайдагъ, эмблема ва гимн яратмиш апIбан бадали, конкурс кIули гъабхбан мясляаьтра адабгънийи.
РНКАТ-дин Советдин вакилари му йигъан сабсан къарар адабгънийи – дагъустан мектебариъ бабан чIал кивбахъди арайиз дуфнайи читин аьгьвалатназ дикъат тувуб ккун апIури, республикайин улихь хьайидарихьна илтIикIуб. Асас вуди бабан чIалариз ва литературайиз мектебдин урхбан программйириъ улупнайи сяаьтарин кьадар, улихьганси, гьяфтайиъ шубуб сяаьтдихъна хувал тIалаб апIуб. РНКАТ-дин советди му месэла республикайиъ айи жара милли ва культурайин автономйирин вакиларихъди сатIиди гьял апIуз кка, фицики мектебариъ бабан чIалар ва литература кивбахъди аьлакьалу агьвалатну республикайин вари халкьарик гъалаб кипна.
Гъит, Дербентдиъ кIули гъубшу мярака табасаран халкьдин учIру месэлйир гьял апIбан бадали уч дапIнайи сабпи милак гьисаб ибшри. Хъа ккебгънайи ляхнин натижйирихъди учу газат урхурайидар вахт-ватарик таниш апIидича.
