Дагъустандин халкьдин писатель, шаирр ва таржумачи Шагьвелед Шагьмардановди багъри литературайин хазнахана цIийи китабариинди кми-кмиди девлетлу aпIypa. Магьа улихьна йигъари дугъан нубатнан китаб – «Фаслар ва наслар» – чапдиан удучIвну.
«Фаслар ва наслар» китабдин асас фикир – йисан фаслари гьарсабди инсандин уьмриз шадваларра, перишанваларра хуру, гьарсаб фаслихъди инсандин тялукь умударра аьлакьалу ву; уьмрин фаслариз (байвахт, жигьилвал, уьмрин битмиш’вал ва кьабивал) гъарсабдиз чан, текрар даршлу такабурвал ва утканвал а, амма гъайгъусуз, гьарган улихь гъябгъюз гъялак шлу юкIвну – гележегдиъ фу цIийиб айкIан? – инсан гьамусяаьт учв айи гьялниин рази хъуз гъибтурдар. Му фикир авторин миржиб цIарнан шиъриъ лап ачухъди ашкар aпIypa:
Йиз надиж йисари – жилиин багъри
Шилар гъитрай вахтна ликарин гъяцIли,
Рихи ксариз дикъатлуди лигуйза,
Дурарин рихивал’ин бахил шуйза.
Йиз кIул рихи дубхьну ашра yxдитIан,
Гьаз-вуш узук кубкIрадар микI дамагънан –
Хъа аьшкьлуди бицIидариз лигурза,
Дурарин байвахтниин бахил шулза.
Китаб асас вуди бицIидариз дибикIнайиб вушра – дидиъ йисан фаслариз ва бицIидариз хас вуйи шиърар, ихтилатар ва таржумйир чап дапIна – мушваъ тувнайи эсерарикан аьхюдарихьанра мянфяаьт ктабгъуз шулу, фицики хайлин эсерариъ Ш.Шагьмардановди чан философияйин лигбар, уьмрихьна вуйи рафтарар ачмиш aпIypa.
Китаб шубуб пайнакан ибарат дубхьна: йисандин ва инсандин уьмрин фасларикан ктибтурайи пай – мушваъ гьам шиърар, гьам прозайин эсерар, ясана дурариан чIукIар тувна; автори бицIидариз дюзмиш дапIнайи дургъунагъар ва чав табасаран чIалназ таржума дапIнайи дюн’яйин жюрбежюр халкьарин махъвар ва машгьур писателарин (Леонардо да Винчийин, Шарль Перройин, Редьярд Киплингдин, Виталий Бианкийин, Аркадий Гайдарин ва гь.ж.) бицIидариз вуйи эсерар.
Сабпи пай юкьуб разделиз – юкьуб фаслиз – жара шула: «Гъи хьадукар ву жилин шагь», «Хьадан йигъан нирихъ дагълу», «Рабхура чвлин унчIвихъ къяркъяр», «Гъабч, кьюрд, – ич багьалу хялижв». Китабдиъ гъарсаб фаслиз чан асас лишан а: хьадукраз – сифте ражари уъмриъ арайиз гъюрайи цIийивал, тазавал; хьадаз – уьмрин кьувват, хуррамвал; чвлиз – аваданвал ва гьаддихъди сабси улдубчIвурайи йисахъ ва гъубшу жигьилвалихъ зигурайи гьяйифвал ва сефилвал; хъа кьюрдуз – лизи йифухъди гъюрайи гьиссарин марццивал ва уьмри туву ва аьхирихъна гъюрайи шадвал.
Мисал вуди, лигухьа, китабдиъ хьадукран фасил фици ачмиш дапIнаш.
«Гъи хьадукар ву жилин шагь» разделин асас тема – уьмриъ сабпи ражари улукьурайи цIийиваларикан ву – табиаьт кьюрдун нивкI’ан уягъ апIурайи сабпи мархьликан («Сабпи мархь»), «хьадукран сабпи гаф» ва «Жилинна Завун сабпи мюгьюббат» вуйи сабпи даркъван кюкдикан («Даркъван кюкю»), садпи апрелиъ улубкьу ва чан живан уьмриъ сабпи ражари учв шагьид гъахьи аьламатнан гъядисайикан – табиаьтди душмнар вуди халкь дапIнайи гатдин ва гъулан жакьвлин назук дустваликан («Аьламатнан дуствал»); сифте вуди дюн’яйин гъяйбатлувализ фикир туву ва дид’ин гъяйран гъахьи бицIи Гьябибатдин марцци къанажагъдин гьяракатнакан – хъачариз гъушу шурхьан, саб дупну табиаьтдин саламатвал ва гюрчегвал гъябкъюрихьан, таза хъачар уьмрихъ ва му утканвалихъ мягьрум апIуз гъабхьундар, ва думу гъваркъ ичIиди хулаз гъафну.
Китабдиъ гьарсаб фасил календарь саягъниинди дюзмиш дапIна, ва миди китабдин кьиматлувал хъана за aпIypa. Гьаци, «Сабпи мархь» ва «Даркъван кюкю» эсерариъ гьядисйир мартдиъ, «Аьламатнан дуствал» ихтилатнаъ – апрелиъ, «ЦIапIру хулаъ» ва «Гъавгъарин йиф» шиърариъ – майдиъ гъягъюра.
Китабдиъ тувнайи гьарсаб «хьадукран» эсерра акувалихъди, таза гьиссарихъди, уьмрихьна вуйи гъевеснахъди абцIна.
Къюбпи пайну («Дургъунагъар») Ш.Шагъмардановдиз айи поэзияйин бажаругъвалин цIийи тереф ачухъ aпIypa – авториз, саб гъапиб, табасаран фольклор, дидин хусуси лишнар, халкьдин фикир апIбан саягъ, уьмрихьна вуйи лигбар лап ужуди аьгъя, хъа кьюб кIуруб, дугъу чав, аьхю устадвалиинди фольклорин кIалбар ишлетмиш aпIypи, цIийи эсерар уьмрихъна хура.
Мисалназ, исихъ тувнайи авторин дургъунагъар саб жизбидира халкьди дюзмиш гъапIдарихъан жара апIуз шулдар:
Жан-тан – гакIвлинуб,
Суфат – гюзгдинуб.
Алдаршра нефес,
Ипру хулаъ сес. (Телевизор)
КIарчар ал, цIигь дар,
Ликри зат гъябгъдар.
Либцруган, дидин
Хал шулу кьял’ин. (БялянчIв)
Хъа тIубжакьвликан вуйи дургъунагъ поэзияйин тамам эсер ву, ва диди саб терефнаан бицIидарин фикир жанлу хьуз гъитру, жюрбежюр ничхрарин арайиъ айи тафавутлувал ашкар апIуз дурар жалб aпIypy, ва гьаддихъди сабси дурариз багъри литературайиан айи аьгъювалар, мушваъ – М. Шамхаловдин яратмиш’валар – чIиви aпIypy.
Узу, даршра аьхю ничхир,
Мукьмар’инди вуза адлу.
Мурад дариз кюкйирин багъ –
Йиз зазаригъ вуза бахтлу.
Шаир Манаф Шамхаловди
Гъапиганси, узузра йиз
Ширин вузуз, хъугъ, яшайиш,
Гъаддиз шад вуза гьар ригъдиз…
Ничхир вуза узу гъамциб.
Иип, аьгъяш, йиз ччвур вуш фициб.
Китабдиъ неинки аьдати дургъунагъар, хъа гъацира метаграммйир ва жара аьдати дару саягъниинди дюзмиш дапIнайи дургъунагъар тувна.
Шаклу дарди пуз шулу: фасларин наслариз пешкеш вуди дюзмиш дапIнайи му китабди ихь литература варлу aпIypa ва дидин цIийи мумкинвалар шикиллуди улупура. Гъит китабдиз баркаллу урхурайидар кьисмат ишри!
