Йиз аьгъювалар цIиб вушра, вари гъушу, гьамусяаьт гъягъюрайи ва гъюз ккимбу гьядисйир, ляхнар сар Аллагьдин амриинди арайиз гъюрайивалин ва кIули гъягъюрайивалин гъавриъ аза, гьаци вуйиб ухьуз варидариз аьгъяхьуз. Гьаз-вуш хайлин инсанариз чпи апIруб гьарган дюзубси рябкъюру, хъа дицдар касариз шликIа чиб дюз даруваликан гъапиш, дурариз думу кас душманси шулу.
Ич гагайи кIури шуйи: «Инсандикан уста даршул, эгер дугъаз чав гъапIу ляхник гъалатI рябкъюрдарш, инсандикан инсан даршул, эгер дугъаз чав гъапи гафнак, алдабгъу ликрик гъалатIар рякъюрдарш». Гъи саспи инсанар, гизафси жигьилар, аьраб чIалнан гьярфар дудургъну, мужрира ккивну, узу сарун аьлим вуза, кIури лицура. Дицдар касари ислам диндиан жарадизра аьгъювалар тувуз хъюгъру. Гьаци кIури гъилицдари аьхиримжи вахтна халкьдиз фукьан бедбахтвалар гъахнуш, ухьу вари шагьидар вухьа. Гьадмуганра, гъира ва закурра дюзуб дюзубди шулу, кьяниб – кьянибди.
Дагъустандиз ислам дин дуфну, 1400-тIан артухъ йисар ву. Гьаддихъан мина, ухьуз варидариз аьгъюганси, ихь Дагъустандиъ гизаф аьлимар, шихар ади гъахьну: Дербент шагьриан Аьгьмад аль-Гьюсейн (ХI аьсир), ХII аьсрариъ ади гъахьи ТIаттил гъул’ан вуйи шихар, XVIII-XX аьсрариъ ади гъахьи гьяжи Мягьяммад Эфенди аль-Ярагъи, ших Жамалудин, ших Аьлигьяжи ва гьацдар гизаф жарадар.
Дупну ккундуки, ихь табасаран халкьдин арайиъра аьхю вуйи аьлимар, шихар ади гъахьну, дурарин гьисабнаан ХIХ аьсриъ гъахьи ГъуштIларин Рамазан, XVII-XX аьсрариъ гъахьи Зюрдгъярин Гьясан, Гьяжимюгьяммад, Зейналабид, Кюргъярин Шябан, Мю-гьяммад, Маллагьясин, Гур-хъарин малла Юсуф, малла Гьясамудин, Халгъарин малла Наврузбег ва гьацдар гизаф жарадар улупуз шулу. Ихь ругариин гьамцдар аьхю аьлимар хьуб’ин ухьу лап шад вухьа. Амма гьадрарикан гьич сарира, чпиз гьаци гужалди аьраб чIалра, ислам динра ва 5-6 жара чIаларра аьгъяшра, диндин илим дигиш апIуз хъюгъюндар. Хъа гъи ухьуз рябкъюрайиганси, чан бабан чIалкьан бегьемди аьгъдарди, сасдар касар, мужрира ккивну, узу аьлим вуза кIури, мяракайиз удучIвура. Ари гьацдар «аьлимари» ихь жигьил баяриз дарс кивра. Гьадму «аьлимар» ва «тялимар» гъуларизра гъягъюру, мевлюдарра апIуру, лазим вуш, чпихъди рази дарударихъди кчIихурира шулу. Сасдар «аьлимарин» тялимари жарадарин накьварин шибарик кайи суратарра пуч апIуру.
Магьа, мисал вуди гъадабгъиш, Халгъарин малла Наврузбег халуйи инсанариз гиран ктапIури, дурарик кчIихури, жарарин накьварин шибар пуч апIури, гьич чакантина зимзразкьан зарар туври гъахьундар. Ясана, узу гъапиганси, ислам дин дюзди хъапIри адарчва кIури, я дугъу, я тIарикьатдин жара шихари гъапундар.
Хъа гъийин «аьлимар» ислам дин «эзбер» дапIнайидар ву. Магьа Хьарагъ гъулаъ сар «аьлимдин» тялимди, гъулан имам хьуз ккунди айи Низамди, майит «дюзди кивуз» хъюгъну. ВуйиштIан, муганаз сарира майит дюзди киври гъахьундар. Дугъу, чаз чан «аьлимди» гъапиганси, майтин хилар ижмиди йитIну кивну ккунду кIури, гьисаб апIура. Майтин эйсйири чаз теклиф гъапIундаршра, му касди, майит айи хулаз дуфну, майит кафнаригъян гъибиржурайиган, кафнин саб гъирагъ кячIябгъну, майтин хилар фуниин иливну, «гьамци дапIну ккунду» кIури, дурар ижмиди йитIура.
Фукьан аьяндар, аьламатнан аьгъювалар айи «аьлимар» Аллагьди ихь ругариина халкь дапIнаш, лигайчва! Мицдар «аьлимарин» йишв Маккайиъ дубхьну ккунду. Думу «аьлимди» чан тялимдиз ужуди агитация гъабхузра улупну. Гизаф йисари гъулаъ имамвал гъапIу яшлу касдихъди сарун гъудган мапIанай кIури, дугъу гъуландариз теклиф гъапIну. ВуйиштIан, жигьил баяриз аькьюлра, илимра фици улупну ккундуш, дугъан «аьлимдиз» вари терефариан аьгъя.
Гьамура Аллагьдин амур вуйиб ухьуз аьгъяхьуз. Амма Кьур’андик ка кIура: «Эгер увуз сар касдин гъалатI рябкъюраш, дугъу дюз дарди саб ляхин апIураш, дугъаз уву чан гъалатIдикан йип». Гьелбетда, аькьюл хъайири чухсагъул, хътрури – пис гаф пиди. Хъа ухьуз ихь гележег ужуб дубхьну ккундуш, ихь жигьилар кучIлин аьлимарихьан ярхла дапIну ккунду. Хъа дицдар «аьлимариз» аьгъюваларра, гьякьлу илимра Аллагьди туври.
