Мягьячгъала шагьриъ дуланмиш шулайи табасаран аьлимарикан аьхюнур агъсакъал Шихмягьямад Гьяжиевич Гьямидовдин улихьнаси 85 йис тамам гъабхьну. Му мубарак уьмур хъапIу аьлим ва шаир табасаран халкьдин машгьур вакиларикан сар ву. Шихмягьямад Гьяжиевич таниш дару кас табасаранарин арайиъ бажагьат ашул. Дугъан аьлимвалин рякъканси, шаирвалин гьиссариканра хайлин макьалйир дидикIна, думу ихь агъсакъларин арайиъ аьхю гьюрмат айи, хъа жигьил наслиз нумуналу кас ву. Гъира дугъу, ихь халкьдиз хайирлу фунуб ляхнихъанра юкIв убгури, дидик чан лайикьлу пай кивра.
Шихмягьямад халуйихъди, гъубшу ва гъийин аьсрар теври, думугандин ва гьамусдин деврин инсанарин рюгьнан деринваларикан, деврарин кьиматлуваларикан ва гь.ж. сюгьбат гъабхуз ният ади гизаф вахт вуйиз, ва магьа юбилейин лишниккди думу кIулиз адабгъуз мумкинвал гъабхьну.
– Шихмягьямад халу, вари йис юбилейин йис вуди гьисаб апIури шулу. Уву багьалу веледарин, ккуни худлар-гудларин арайиъ юбилей къайд дапIнайиваликан деебхьнахьуз. Хъа ихь халкьдин арайиъ яв юбилей яркьуди ухьу фила къайд апIуру?
– Гъи багъри веледарин, худлар-гудларин узухьна вуйи ккунивалин гьиссари узухьинди вуйи ригъ амсарикк ккубчIвуз гъитрадар. Хъа аьхиримжи йисари йиз хизандиъ гъахьи бедбахтвалариан 85 йисандин юбилейикан яркьуди аьян апIуз ккун гъабхьундарзуз.
– Жвув бабкан гъахьи йигъ улубкьиган, яшназ дуфнайи фунур касдинра бицIи ва живан вахтар, гъубшу уьмрин кIвак карсу гьядисйир кIваин шулу. Яв байвахтнан йисарикан ктибтуз шулин?
– Байвахтнан йисари гизаф читинвалар аьх апIуб алабхъунзуз. Дербентдин педучилищейиъ урхурайи адашдин бицIинур чве Гьяжагъа 1940-пи йисан эскервализ жалб дапIну, 1942-пи йисан 23-пи февралиъ адашра Ватандин Аьхю дявдиз гъухиган, хизандин яшайиш лап читин гъабхьнийи. Бедбахтвал сабди гъюрдар кIуруганси, 1946-пи йисан дада Зиниятра кечмиш гъахьну. Кулак ву кIури, дустагъ дапIнайи эмейин жилир Зугьрабег (Гъвандикк гъул’ан) кечмиш хьувалин хабар гъафиган, абайин хулаз кьяляхъ гъафи Эспет эмейи хизандин цIа ктIубшвуз, хъа аьхюну чи Герекди, хулан ва колхоздин ляхнар апIури, хизандиз гаш’вал рябкъюз гъитундайи.
ГъуштIил айи мектеб 1-4-пи классаризтIан дайи. 5-7-пи классариз шубуб километр манзилнаъ айи Гъвандиккна гъягъюйча. Читинвалар ашра, шубриддира (Герек, Айшат, Шихмягьямад) 7-пи класс ккудубкIунча. Гьадму йисари ГъуштIил вари веледари 7-пи класс ккудубкIу хизан саб ичубтIан дайи. Ич хизандиз багахьлу мирасарира кюмек апIуйи. Адаш дявдиз гъахруган, галиъ 30-кьан чарвйир айчуз. Думу марччлихъан вуйи. Чарвйириз укI гьязур апIруган, мирасари кюмек апIуйи. Гьацира, кьюр чве дявдиан кьяляхъ дарфи хизан ву кIури, колхоздианра кюмекар шуйи.
Кьялан аьгъювалариинди 7-пи класс ккудубкIну, Хиварин кьялан мектебдиз 8-пи классдиз гъушунза. Мектебдиъ интернатра айи, ду-шваъ уьл ипIури, сумчIуркьан баяр Хиварин мистаъ яшамиш шулайча. Мектебдиъ гизаф мялимар урус дишагьлийир вуйи. Хъа дурарин арайиъ ликарихънакьан раши кушар эрхнайи, Гъвандккарин Гьяжи-Кьуттайин нас-ларикан вуйи, табасаранарикан сарпир вуди заан образование гъадабгъу дишагьли Зумруд Гьяжиевнара айи. Дугъу математикайин дарс киврайи. Узу чан багахьлу Зиниятдин бай вуйиб аьгъяди, Зумруд халайи узуз гьюрмат апIуйи. Узура дугъан гьюрмат ликрикк ккидривди, математикайиин аьшкьламиш гъахьунза.
1952-пи йисан Хивна Табасаран райондин ТинитI гъулаъ лихурайи Зумруд Ханмягьямадовайин чве, 25 йисаъ айи филолог Бейдуллагьра гъафнийи. Дурар мистан гъвалахъ хъайи хулариъ чпин дада Секинатдихъди яшамиш шулайи.
Гьяйифки, урхбан йис ккудубкIиган, Зумруд хала – Дербентдиз, хъа Бейдуллагь – дадара хъади Мягьячгъалайиз удучIвну гъушнийи.
– Студент йисар жигьилари варитIан багьалу йисарси гьисаб апIури шулу. Яв студент вахт фициб гъабхьну, урхбахьна вуйи гьевес читинвалари дубгуз гъидритбан бадали, гьапIри гъахьунва?
– 1954-пи йисан мектеб ккудубкIу 24 касдикан шубур Мягьячгъалайиъ институтдик урхуз кучIвунча. Сад йислан ич классдиан шубурсан кас институтдик урхуз кучIвнийи. Му рягьят ляхин дайи, гьаз гъапиш 1970-1990-пи йисари даш-баш’вал тувуб адайи.
Узу урхуз учIву физикайинна математикайин факультетдиз йирхьуб имтигьян айи. Гьамци накьдин ученикдикан студент гъахьнийза. Варж кас кьабул дапIнайи факультетдин студентарикан кьюр кас табасаранар вуйча: математик узу ва физик – Табасаран райондин Бухьнагъ гъул’ан вуйи Гьяжимурадов Мурадяли. Хьуд йисан сатIиди урхури, чвйирси яшамиш гъахьнийча.
ИпIру сурсатаризра жибдиъ айи пул лап кьяняаьтлуди харж апIури гъахьунча. Гъийин Мягьячгъалайин ЦУМ-дихъ хъайи базариз думу йисари «Тахта-базар» кIуйи. Ич институтдин дарамат дидин гъвалахъ хъайи. Базарихъ 6 литрийин чайникиъди убцру никк масу туврайи хуппар студентариз ккилигури шуйи. 6 кепкиз вуйи кьадарин булкара гъадабгъну, стакан 4 кепкиз вуйи никкдихъди гвачIиндин чIев базарихъ апIури шуйча. Лисунган ипIрубдиз 25-30 кепек удубчIвуйи. Бязи вахтари 12 кепкиз вуйи килька ва 6 кепкиз вуйи булкара лисундин хураг шуйич. Хябяхъган, гъубхьу штук шекер кабхьну, чайрахъди уьл ипIуйча. Стипендия ипIрубдизтIан гьубкIурдайи. Палтар, китабар гъадагъуз йишвну лихури шуйча. Вокзликк ккайи вагъундиан гьюл’ин али гимийиз тахил адабгъиган, 5 манат тувуйи. Вазлин стипендия 20 манатдилан ккебгърайиган, йишвандин 4-5 сяаьтнан ляхниз 5 манат – ужуб кьимат вуйи. Общежитиейиъ айи авар, дарги, яхул баяриз гъул’ан шишлариинди картфар хътаури шуйи. Хябяхъган гъурхьу картфарихъна вари баяр уч шуйча.
Узу урхуз хъюгъю 1954-пи йисан пединститут цIийи дараматдиз кючюрмиш гъабхьнийи. «Дагъустан» гостиницайин кьяляхъ хъайи йирси дараматдикан общежитие гъапIнийи. Гьаму общежитиейиан урхру корпусдиз думуган Сталиндин ччвурнахъ хъайи майдандилан мина ликри гъягъюри шуйча. Кми-кмиди гвачIнинган ляхниз гъягъюрайи Дагъустандин регьбер Аьбдурягьман Данияловра алахъури шуйчуз. Думу гъийин мэрияйин кьяляхъ хъайи саб мертебайин хулариъ яшамиш шулайи. Хъа обкомдин идара Марковайин ччвурнахъ хъайи кючейин гьюлихъинди терефнаъ айи кьюб мертебайин хулар вуйи.
Студент йисарикан вуйи сабсана гьядиса кIваин апIуз ккундузуз. Думу вахтари, дефицит ади, жиларин атIнар туканариъ дихъури шулдайи. Айи атIнар кьюб-шубубан рас апIури шуйча. Сад йигъан, кьюрдун тятIиларин кьяляхъ, узухъди общежитиейиъ айи Загьиров Загьириин цIийи атIнар алди гъяркъюнзуз. Уччвуди лигуруш, хупарин атIнарикан дапIнайи жиларин атIнар ву. ТятIилариз Кьасумкентдиз гъушу Загьириз, тукандиъ хупарин атIнар дяркъну, йиз атIнарикра урхъар кайиб дябкънади, кьюдар атIнар дугъу узузра гъадагъну. Узура, Загьири улупганси, му атIнарикан жиларин атIнар гъапIнийза.
1957-пи йисан пединститутдикан университет дубхьну, юкьуд йисандин урхбакан хьуд йисандинуб гъабхьнийи. 1958-пи йисан хьадну кьюд агъзур студентарихъди Къазахстандин хам жил тартиб апIуз (целинайиз) кюмек вуди гъягъюз узура мажбур гъахьнийза. Думуган целинайин гьял лап читин дубхьнайи, улхьан йисан уч гъапIу тахиликан рукьан рякъюн гъвалахъ, шифер кивнайи чардгъикк, чар дубхьнайи. Гектариан туврайи тахил 8-10 центнертIан дайи. 23-сентябриъ, комбайнйир ляхнихъ хъимиди ва раццариъ дяхнин тепйир имиди, йиф гъубгънийи. Шубуд йигъан ккилигури имишра, гьава ачухъ гъабхьундайи. Саб десте целинникар Къазахстандин Кустанайдиан Москвайиз гъафнийча. Брежневдин «целинайин политикайин» тярифар апIури, Москвайиъ учу лап гьюрматниинди кьабул гъапIнийи. Узу гъапIу ляхнихъан 540 манат пул гъадабгънийза.
Университет ккудубкIу 1959-пи йисан июлин вазлиъ, Дагъустандин университетдин сабпи выпуск вуйивализ лигну, актовый залиъ дипломар тувбан серенжемдиз хайлин гьякимар уч духьнайи. Уьру дипломар тувуб математикарилан ккебгънийи. Йиз фамилия алфавитдин улихь хьайи гьярфналан ккебгърайиб вуйиган, уьру дипломар гъадагъурайи хьур математикарикан сарпир узу гъахьнийи. Гьелбетда, залиъ айи табасаранлу студентар ва обкомдиан дуфнайи инспектор МутIалиб Митаров дид’ин гизаф шад гъахьнийи.
Узуз Москвайин МГУ-йиъ аспирантурайиз конкурс дарди йишв улупнашра, пулин кюмек адруган, Хив райондиз мялимвал апIуз направление гъадабгънийза.
– Шихмягьямад Гьяжиевич, кIван марцци мюгьюббат лап такабурди ачухъ апIурайи яв лирикайин эсерар тафавутлу шула. Дурариан рябкъюрайиганси, кIвак шаирвалин гьевес капIуз увуз аьхю мюгьюббатди тясир гъапIну. Думу фила ачухъ апIуз хъюгъюнва?
– 1956-пи йислан мина йиз шаирвалин рихарра ачмиш гъахьну. Думуган студентарихьна дагъустандин писателар хяларди гъафнийи. Дурарин арайиъ муганайиз узуз таниш вуйи Абумуслим Жяфаровра айи. Институтдин сягьнайилан сабпи ражари табасаран чIалниинди улхуб деебхьну, бегьем гьевеслу гъахьнийза ва Абумуслим Жяфаровдилан дамагълуди хабарра алдагънийза. Му гьядисайикан «Шаирихъди вуйи гюрюшмиш» кIуру эсер дибикIну, думуган Хючнаъ адабгъурайи ихь чIалниинди вуйи газатдиз хътапIнийза. Шиир чап дапIну, узуз газатра хътапIнийи. Амма узхьан ихь студентари гъадабгъу газат, сари-сарихьна туври, узухьна кьяляхъ гъафундайи.
Жигьил уьмрин мюгьюббатдин сифте нурари ккуниваликан вуйи эсерар дюзмиш апIуз тясир апIури гъахьнийи. Думуган узуз кюмекчи йиз гъулажви Юсуф Гьяшимов гъахьнийи. Сифтейин эсерар вуйи «Дустариз аьрза», «Хабар тувай, псинчIар», «Яв кIваъ айиб узуз йипа» мягьмарсиб сес айи ашукь Юсуфдин гьунарниинди халкьдин мяълийир гъахьну.
Йиз юрднакан ва гъулан тярифарра апIури, гьадмуган «Рапак нирихъ» кIуру эсер гъибикIнийза.
Рихарикан рякъяр хьубси,
Рапак дере гъабхьну мублагъ.
Швуваз гъярай гюрчег ришси,
Шулу хьадну нирин гъирагъ.
Узуз гъябкъну саб аьламат –
Кьюб гъюд кахьрай Рапак нирик.
Саб гъюд вуйи лап уьмарат,
Шадвал кайи тумунубдик.
Хъасин хъуркьну рамаг гъюдар,
Сифте кьюбиб кьялаъ тIаъну.
АпIури хъа аьшкьнан ялхъвнар,
Му кьюб гъюдран сумчир ккебгъну.
Хъа узура, йивну ушв-ушв,
Гъюдарин аьшкь гурлу гъапIза.
Гьадму йисан кадагъну швушв,
Рапак нирихъ сумчир гъапIза.
Ккунирихьна вуйи гьиссар саб жерге рубайатарира деринди ачухъ апIура. Дурарикан саб урхидиза:
***
Эгер гъузиш уву сарди кьанариз
МакIан узуз ухди гъуш’ва, йиз сардар.
Ругрик кашра, уву кIваълан гьархдариз,
Хъа увура кIваин апIин ихь бахтар.
Ич сумчрин 40 йисандин юбилей гъабхьиган, гъибикIунза:
Къад йисандин живан вуйиш гъи узу,
Гьадмуганси яв мягьлайиз гъюрийза.
Багъри ГъуштIил сумчир дапIну баркаллу,
Гъубшу уьмур хъана текрар апIрийза.
– Аьлимвалин ляхин шаирвалин гьиссарихъди албагнайиган, ляхин лапра гьевеслуди кIули удубчIвури гъабхьуншул. Теклиф дапIнайи МГУ-йин аспирантурайиз гъягъюз мумкинвал гъабхьундаршра, багъри ватандиъ аьлимвалин ляхин увхьан хъуркьувалиинди кIулиз адабгъуз гъабхьиб аьгъяхьуз. Гьадму вахтнаканра ктибтуз шулин?
– Сад йисан Хиварин кьялан мектебдиъ мялимвал дапIну, шубуд йисан ГъуштIларин бегьем дару кьялан мектебдин директорвал дапIну, 1964-пи йисан августдин вазлиъ, ДГУ-йиан теклиф дубхьну, хизан гъулаъ имиди Мягьячгъалайиз гъафнийза.
Кьюд йислан аспирантурайиъ урхуз учIвну, кандидатвалин диссертация гьязур дапIну, 1968-пи йисан сентябриъ Одессайиъ гъабхьи симпозиумдиз гъушнийза. Душваъ гъапIу йиз доклад кьабул дубхьну, Львовдин университетдин профессор Виталий Скоробогатькойи учв кIулиъ айи илимдин советдиъ йиз диссертация уьбхювализ разивал тувнийи. Гьаци, йиз нубат гъафиган, 1969-пи йисан 5-пи ноябриъ кандидатвалин диссертация гъюбхнийза. Думуган илимдиин лихурайи аьлимариз ужуб маважибра туврайи.
1985-2015-пи йисари университетдин циркил вуйи физикайинна математикайин лицейин кафедрайин заведующийди лихури, мектебариъ математика кивбан ляхнариз фикир туври гъахьунза. Думуган му темайиан гизаф макьалйир дикIури гъахьнийза.
1995-пи йислан хъюгъну, американлу Жорж Соросдин харжариинди мектебарин олимпиадйир гъахуз хъюгъиган, узу дарс киврайи лицеистари заан хъуркьувалар гъазанмиш апIури гъахьнийи. Сабпи ражари Соросдин грантар гъадагъу дагъустандин 12 мялимдикан 6 кас йиз кафедрайин вакилар вуйи, хъа дурарикан 4 кас – табасаранар – узу, Казим Аьшурбеков, Мустафа Мягьямадов ва Садир Мирзоев.
Аьхю хизан гъабхьиган (сар байна ургур риш), веледар тербияламиш апIбаз артухъ фикир туври гъахьунза. Варидари заан образование гъадабгъну. Юкьур шуру уьру дипломдиз университет ккудубкIну.
Гъи, сифтейин гьевеслувал имдаршра, веледарин, худлар-гудларин шадвалари узук рюгь капIра. Багъри гъуштIларихъди вуйи аьлакьара дубгуз гъитрадарза. Дурарин терефнаан гьисс апIурайи гьюрматнура узуз кьабиваликан гьархуз гъитра.
55 йисан Дагъустандин гьюкуматдин университетдиъ гъилиху «Зегьметнан ветеран», «Дагъустандин лайикьлу мялим», «Урусатдин Федерацияйин заан пишекарвалин образованиейин гьюрматлу гъуллугъчи» заан ччвурарин сагьиб Шихмягьямад Гьяжиевич Гьямидовдиз ихь гьюрматлу агъсакъларин жергейиъди вари халкьдин арайиъ 100 йисандин юбилей яркьуди къайд апIуз мюгькам сагъ’вал ккун апIурхьа.
