Гьарсаб табасаран гъул чан табиаьтдиинди, ядиграриинди, тарихнан йишвариинди, сяняаьтариинди гюрчег ву. Ва гьар гъул чан жямяаьтдин аьхю гьюрмат гъазанмиш гъапIу инсанариинди такабурра ву.

 

 

Узу Пилигъ гъулаз кьисмат гъахьиган, мушваъ, аьнтIикьа табиаьтдилан, йимишдин багъларилан, кюгьне кьабарин тIяаьм имбу чIалналан гъадабгъну, узуз кьабул дархьиб фукIара имдайи. Гьелбетда, узу вари ккунивалиинди кьабул апIуз гьязурдира вуйза… Хъа варитIан аьхю тясир жямяаьтдин дин хъапIбахьна айи янашмиш’вали гъапIнийзуз. Думуган гъулан имам Гьяжи-Мюгьюмед ими (Мирзабегов) вуйи. (Макьалайиъ дугъкан кIуруган, «ими» пуз ихтияр тувай!) Гъулан дин ихь ата-бабйирин улихьгандин ужударсдар аьдатар уьрхювалихъди, аьхюр-бицIир гюзет апIувалихъди, жилижвуваз гьюрмат айивалихъди албагнайивал гьисс шуйи. Мушваъ рягьматлуйирин рюгьярихьна вуйи гьюрмат чIиви инсанарихьнасиб ву. Садакьа вуди хиллантина туврайибдихьна ва накьварихъна гъабхурайи-бдихьна гьадмукьан аьхю жавабдарвалиинди янашмиш шулуки, хиял шул’яв, дурари рягьматлуйирихьна му пай хил’ан хилиз тувра. Диндин гирами машкврарин вахтна, мирас-майил, гъунши ва гъулажви вуйидарихьна гъюри-гъягъюрайи кьабидарин, саб яшнаъ айидарин, жигьиларин, лапра живанарин ва бицIидарин дестйир рякъруган, гьадмукьан хуш шулу ва дурарин сар-сарихьна айи гьюрматлували, аьдатар уьрхюри имбували юкIв абцIру.

Чан багъри гъул вуйи Пилигъ Гьяжи-Мюгьюмед ими 30 йистIан артухъ вахтна имамди гъилихну. Имам хьпахъди сабси, дугъу мист цIийи алапIуз ва ужуб гьялнаъ уьбхюз уставалра чав апIури гъахьну. Чардгъин рукьра чан хилариинди кивну, мист айтIан сувагъ гъапIну, мистан жиликк кьул кьюб ражари ккабхьну. Икрилан илтIикIру цаларра кмиди имамдин чав тикмиш гъапIну. «Кьул сабпи ражну узуна АьлитI’ярин Рамазан имийи, хъа кьяляхъна ражну узуна Аьбдурягьманди ккабхьунча, – кIура ич сюгьбатнаъ Гьяжи-Мюгьюмед имийи. – АйитI кьул кабсур Кьубач’ярин Рамазан ими вуйи»…

«Думу саб диндихъди аьлакьалу ляхнариъ ваъ, гъулан гьарсаб читин месэла гьял апIуз яракар имам вуйи; чахьан лицуз шули имбукьан гагьди, думу гьаммишан штуз лигуйи ва гъулаъ шид зат кам гъабхьундайи, — гъапну узуз Гьяжи-Мюгьюмед имийикан Пилигъ мектебдин мялимди. – Кьаби гъахьиганра, гъуландари дугъаз имамвалиан муудучIван кIуйи, думу учв, жигьилариз рякъ туври, гужназ удучIвну».
Гьяжи-Мюгьюмед ими 1934-пи йисан бабкан гъахьну. Байвахт Ватандин Аьхю дявдин вядайиин алабхъу бализ дярябкъю дарвалра гъубзундар. Амма байвахтнан йигълан ккебгъну, думу чан зегьметкеш’вали ризкьнахъ аьжуз хьузра гъитундар. Дугъу дарапIу ругдин, гакIвлин ва гъвандин гъагъи ляхинра имдаршул. Гьаци вуйиган дугъкан марцци ляхин кайи устара гъахьну. Хъа асас вуйиб – дугъу жвуван жямяаьтдин арайиъ аьхю гьюрмат гъазанмиш гъапIну.
Гьяжи-Мюгьюмед имийина дугъан уьмрин юлдаш Перизад бажийи ургур велед – шубур бай ва юкьур риш — аьхю ва эвленмиш гъапIну. Гьамусяаьт дурарин уьмриз шаду гьенгар хури, дурарин гудлар аьхю шула. (Шиклиъ: Гьяжи-Мюгьюмед ва Перизад Мирзабеговар чпин гудлихъди).

– Гьяжи-Мюгьюмед ими, Ватандин Аьхю дявдин вахтар ва дидин кьяляхъна йисар фици кIваин илмияв?

– Дяви ккебгъруган, йиз ургуд йис вуйи. Игнарин вахтна кIулар дюхюз хутIлариз гъягъюйза. БицIи бай вушра, хьаднура, кьюрднура лихури, яваш шулдайза. Вари гьаци вуйи.
41 – 44-пи йисари 4-пи классдиз гъяйиз мектебдиъ гъурхнийза. Дявдин дар вахт вушра, дарсар кивру ужудар мялимар айи: Хьаргъан гизаф зигьимлу математик айи, Кьулфан ва ЧIвурдфан мялимар айи.
Дявдин кьяляхъна йисари дурцар балгуйза. Саб бицIи йишвра гъидидипри, хутIлар апIуйи. Гизаф лихуйча. Зарбди гьии дару вяда вуйи. ХутIлар колхоздиндар вуйи, ва мадар гьадлин шуйи. ДарапIиш — адайи. Думуган вари жвуван хилариинди апIуйи, саб жюрера техника адайи. Мадарназ рякъяр агуб алабхъуйи. Йиз яш 15 йискьан вуйиган, харатчи уставал гъудубгънийза.

– Хъа жигьил вахтариан варитIан гизаф фу кIваин шул’яв?

– Армияйиъ гъахьи вахт кIваин шулиз. 1952-пи йисан, Хюриккна мектебдиз гъягъюри 7-пи классдиъ айиган, ригъ гьудубчIвру терефнан Сибириз, Красноярск шагьриз армияйиз гьаънийзу. Гьадлин 27 километр ярквраз гъурхнийчу, гакIул алдабтIуз. Кьюдпи йисан шахтайин айитI вагъун гъябгъру рукьан рякъ ккиври гъахьнийза. Узухъди армияйиъ айидарикан яшнан варитIан бицIир вуйза. Саб вахтна дилин жара йишваз гъванар дярхюз гъурхнийзу. Хъасин хъана рукьан рякъюгъ кьул гъябхьуз кьяляхъ гъахнийзу. Армияйин гъуллугънаъ 3 йис гъабхьнийиз.

– Гьяжи-Мюгьюмед ими, уву имамвалихьна фици гъафнийва?

– Узу жигьил вахтна гъулаъ аьхю маллйир айи. Белки, гьадрарин тясирра гъабхьуншул. Ич гагайин жузар урхуз гъудубгънийза. Диндин асулар аьгъю апIуз хайлин вахтна маллайихьна гъягъюрира гъахьнийза. Гъулан маллйир кьаби гъахьиган, гьадрарира узуз, имам йихь кIури, теклифар гъапIнийи.
Хюрккарин Сиражу-диндихъдира диндин гьякьнаан гаф-чIал ади гъабхьнийич. Дугъу узуз имамвализ ихтияр улупурайи документ гъабхнийи.

– Гьяжи-Мюгьюмед ими, гъийин заманайиъ ихь миллетдин жигьилариз фу пидива?

– Ихь миллет албагуб ву. Гъуландар, варис-мирас мясляаьт ади, чиб-чпи кIуруб апIрудар ву. Адру-дару вахтариан мина ихь жямяаьтари, шлиз ужувлан мумкинвал гъабхьиш, саб кьацI гъибихъиш, варидиз капIри аьдат ву. Думу гьякь-гьюрмат гъира ими ва жигьилари чпин уьмриз гъадабгъура. Хъа нягьякь’вал апIру жигьилариз мапIан кIурза. Имамди айиганра, жара вахтнара узу гъапибдиз ваъ кIурур гъахьундариз.
Гьяйифки, ухьухь жигьилариз гьубкIну ляхин адар. Саспи йишвариз гъилигиган, ихь ругариин яркьуди ляхин тешкил апIуз думукьан мумкинваларра адар. Мисалназ, я тIумутI убзуз йишв хътар, я саспи юрдарин чюллериъси убзбаз-ккадабцIбаз шартIар адар. Табасарандиъ улихьган ади гъабхьи йимишарин шире гьясил апIру заводстар карханйиркьан айиш, ужу вуйи. Улихьган айи заводдиз гъулариан гъахури йимишар масу тувуйи. Жигьилари гьацдар жюрейин ляхнар тешкил гъапIнийиш, ихь жямяаьтариз хайлин кюмек хьидийи.