Дагъустан Республикайин имбу халкьарихъди сабси табасарандин бицIи халкьдира гюрчег уьмур хъапIра. Гъи ухьуз айи булвал ва инсанарин аку гележег яратмиш апIбак аьхю пай кивдар, гьелбетда, ихь аьхю яшнан насил ву. Ухьуз рякъюрайиганси, йигълан-йигъаз ихь халкьдин ужудар аьдатарра кам шула, яшлу касарра цIиб. Хъа яшлуйир, «уьмрин мурхьлар», чIивиди миди, ухьу дурарихьан дарсар гъадагъну ккун.

 

Улихьна йигъари узу Дагъ.Огни шагьриъ дуланмиш шулайи яшлуйирихъди сюгьбатар гъурхунза. Йиз сюгьбатчйирикан сари, шагьриъ Свердловдин ччвурнахъ хъайи кючейиъ дуланмиш шулайи ихь ватанагьли Аьбдукьадир Къафаровди (шиклиъ) гъийин вахтнакан ва инсанарикан чан фикрар ачухъ гъапIнийи.

Ургур шуран ва кьюр балин аба Аьбдукьадир Къафаровдин гъи 84 йис яш ву. Думу кюгьне вахтарин ихтилатар апIуз, улихьдин аьдатарикан аьшкьниинди ктибтуз ккунир ву.

– Аьбдукьадир Мягьямедкеримович, фици гъапишра гьамусдин девриз лайикьлу кьимат тувуз, гьелбетда, яшлу касарихьантIан хьибдар. Фици рябкъюравуз гъийин девир?

– Узу Табасаран райондиъ Думурхьил гъулаъ 1934-пи йисан бабкан гъахьунза. Учу шубур чи ва кьюр гъардаш вуйча. Адаш кIваинди имдариз, думу ухди кечмиш гъахьнийи. Ва му хьур бицIирин гъайгъушнар ич дадайиин алахьну. Думу вахтари варитIан читинди дишагьлийириз алабхъну. Ич бабу ктибтури кIваинди имийиз, фици дурарин наслар аьхю гъахьнуш, фици инсанар гашлу йихури гъахьнуш. Табасаранарра, Урусатдин паччагьлугъди имбу аьтрафарин халкьарси, савадлувал адру миллет гъабхьну. Советарин гьюкумат гъурмиш хьайиз улихьна Табасаран райондиъ анжагъ кьюб бицIи мектебтIан ади гъахьундар. Душваъ варждикан сар табасаранлуйихьанра илим гъадабгъуз шудайи: мектебариъ урхуз ихтияр анжагъ ханар-бегларин баяризтIан адайи. Улихьди паччгьарин зулмикк ккайи халкьариз дициб бахтавар яшайиш тувуб Аьхю Октябрь ву кIури, ктибтуйи ич бабу. Ва думу машквраз баб гьаммишан аьшкьниинди ккилигури шуйи. Аьхю вуйи Октябрин социалист инкъилаб, Ватандин Аьхю дяви – му гьядисйири ихь ватанагьлийириз гизаф читинвалар улупну. Ва гьаци вушра, сар касдира кIул ис гъапIундар.
Гьамцдар гъагъи йигъар кIул’ина гъафнушра, сари сариз кюмек апIури, намус ва гъир’ят уьбхюри, ихь ватан бадали гамар алдагъру касар гизаф айи.
Табасаранар думу вахтари чпин аьлимариинди, шаирариинди ва прозаикариинди, аьнтIикьа культурайиинди уткан вуйи ва гъира ухьу думу утканвал дюбхну ккунду. Гъийин наслариз культура, аку гележег фици арайиз гъафнуш, улупуб ихь гьарурин буржи ву.
Гъийин деврихьинди илтIикIиш, фукьан вушра вари ву утканди, алабхьузра, ипIузра а, ужуб пишекарвал айи мялимари агъзраринди баяр-шубариз илим ва тербия тувра. Дурарин арайиъра лайикьлу гьюрмат гъазанмиш дапIнайи касар гизаф а.
Амма гьунарнан ляхин гьадму вуки, читин гьядисйир кIул’ина дуфнайиган заан, гьюрматлу ччвур гъазанмиш апIуб. Гъи ихь жямяаьтлугъдин арайиъ фукьан вушра лайикьлу аьлимар, мялимар, духтрар, артистар а. Амма Совет гьюкуматдин девриъ гъадагъу лайикьлувалин ччвурар ва гьюрматнан грамотйир гъийин деврин ляхнарихъди барабар апIуз хьибдар.
Мисалназ, гъадагъухьа духтрар Улихьна девриъ силбарин духтрира кмиди гьарсар аьзарлу касдиз кюмек апIуйи, дугъаз гьарсаб уьзрикан аьгъяйи. Хъа гъийин девриъ аьхю кьадар духтрар ашра, ерийин пишекрар адар.
Мялимарикан улхуруш, дурарин кьадарра артухъ ву, амма бицIидариз дарс тувувалин дережа ис абхъра. Яна Совет гьюкуматдин деврин зегьметкеш инсанар цIиб шула ва образованиейин ляхинра, йиз фикриан, зяиф шула.
Ва гьацира имбу идарйириъра ляхин апIурайидарин кьадар аьхюб ву, амма натижйир думукьан гужалди дар, гьаз гъапиш коррупция вари цирклариъ артмиш дубхьна. Кьиматнахъ гафар апIру вахтар дуфна.
Тамаша апIинай, гъи гьарурин гьяятдиъ кьюб машин а, хулар кIуруш кьюдар-шубудар а, йигълан-йигъаз инсанарин яшайишдин шартIар гужал шула, амма чвйир чвйирик, баяр абйирик, чйир чйирик ктлухри йисар гъягъюра, сар сарин гъавриъ адрахъри, яшамиш шула. Магьа гъийин вахт. Ихь тарихнаъ дибикIну айи игит касарин гьунарар, Ватандин Аьхю дявдиъ гъадабгъу гъалибвал – дурар вари инсанари бедбахтвалар аьх гъапIиган, гьюкуматдиъ ва хулаъ сар аьхюр вуйи вахтари гъадагъдар ву.
Улихьна вахтари ихь халкьдин тарихдиъ гизаф ужудар аьдатар айи: игьтияж айидариз кюмек апIуб, намус ва гъир’ят уьбхюб, аьхюр-бицIир гьясбикк ккауб. БицIидари яшнан аьхюри гъапи гафназ гаф кIурдайи, яшлу касди кюгьне насигьятнан ихтилатар кидитру вахтна вари, жергейиъди деъну, хъпехъуйи; аьхю кас гъюру вахтна дугъаз йишв улупуйи.
Дишагьлийирикан улхуруш, дурари апIурайи гаф ва сес фициб вуш ебхьурдайи, кIулихъ лакач хъадарди дурар кючейизкьан удучIвурдайи, булагъдиккна шид хузкьан гъягъюрдайи. Хъа гъи аьхю пай гьюкуматдинра, гъуланра, хуланра гьюкум дишагьлийирин хилиъ абхъна. Ва мициб аьгьвалат рябкъюрайи, хизандин гьюкум дишагьлийирин хилиъ айи вахтна жигьил наслариз фициб тербия тувуз шул?!

– Узуз айи мялуматариинди, уву Дагъустандин Огни шагьрин ариш- веришдин базайиъ бухгалтерарин отделиъ 40 йисан кIулин ишчиди гъилихунва. Думу вахтнан ляхнарин низам-къайда гъийин деврихъди тевуз шулин?

– Думу вахтарин ляхнар гъийин ляхнарихъди сабси дерккуз гьич хьибдар. Узуз, мисаличюн, вари мумкинвалар ади гъабхьниз – ипIузра, гьитIибкIузра, фицики ариш-веришдин базайин бухгалтерин хилариан тина гъягъюйи вари шей’ар. Думу вахтна инсанарин саб рубдизкьан тямягь адайи. Магьа, учIвуз рябкьюрайиганси, гьаму кючейиъ айи йиз хулар варитIан исчIлидар ву. Йиз баяр-шубари узуз тюнбюгьра гъапIну, «ихь хулар адаш, варитIан исчIлидар ву» кIури. Узу саб вахтнара шей’ариз тямягь гъапIу кас дарза. Думу гьитIибкIу шей’арин, гъапIу чIуру ляхнарин жаваб руководствойин, инсанарин ва Аллагьдин улихь тувну ккунду. Амма гъийин руководителарин ва бухгалтерарин саб гаф дубхьна, дурарихъ хъайи ляхин – анжагъ нежбер касдин пул бисуб ву.
Узуз ургур риш ва кьюр бай, 25 худул ва 15 гудул айиз ва йиз веледариз гьаммишандин насигьят вуйиз: инсандин варитIан ужуб чешне марццивал ву, апIру гафнан ва хилин марццивал. Йиз уьмрин юлдаш Къафарова Нефизат Шахсиновнайихъди 52 йисан дуланмиш гъахьунча. Думу кечмиш духьну сар-кьюр йис ву… Узу фукьан вушра йиз уьмриин рази вуза, гьаз гъапиш ургур риш дюрхну, дурариз тербия тувунза, гъи дурар вари чпин хулариъ саламатди дуламиш шулайиз. Сарнур риш, Мелекниса Аьбдукьадировна, Дагъ Огни шагьриъ 3-пи нумрайин мектебдин директорди лихурайиз. Баяри кIуруш, чпин эскервалин буржи намуслвалиинди тамам апIура. Гьаци, Эльдар Украинайиъ дявдиъ а, худул, Уьмаров Расул Мягьямедович Украинайин мянасуз политикайин зулмин дявдиъ аьхю зийнар духьну кьюб-шубуб вазли, Москвайиъ кьушмарин аьзарханайи дахъну. Дагъустандин глава Сергей Меликовди чав, йиз худлин игитвализ лигну, дугъаз Кьягьялвалин орденра тувну.

– Аьбдукьадир халу, ихь гюрюшнан аьхиримжи гаф узуз пуз ккундузуз. Увуз аьхю баракаллагь мициб албагу хизан, баяр-шубар тюремиш апIбаз ва гьацира тербияйин ва нясигьятнан марцци фикрар ачухъ апIбаз.