Садар инсанар уьмриан гъушхъан, дурарикан саб дугъри, хъпехъурайириз эсер тувру гафкьан пуз, сарун ккудубкIу яшайишдиан кIваин гъубзру ва маракьлу дюшюш хуз шулдар, фицики дурарин уьмур анжагъ жвув бадали хъапIнайиб, ипIуб-ухубдин гъаразнаъ ади харж дапIнайиб шулу. Ва натижайиъ инсанарин юкIвариан ва хиялариан, ерли йишван тарихдиан дурар ригъдин нурарикк гвачIниндин диф фици жин шулуш, гьаци, саб шилра имдарди, дургру. Хъа садар инсанар аьсрариинди наслариз нумунади гъузру, дурарин гафар, ляхнар, фикрар халкьдин ушвниин тахалуссарси гъузру; дурарин уьмрин дарсар лазим вуйи йишв’ин кIваина хури шулу, яна чпи марцци дюн’яйилан гъушишра, халкьдин арайиъ думу касари тамам уьмур давам апIуру.
Хъа саспиган гьаци шулуки, инсан гизаф маракьлу, халкьдиз мянфяаьт кайи уьмру хъапIур вушра, арайиъ дугъан ччвуртIан гъубзурдар, хъа дугъан уьмрикан, хасиятнакан мялуматар я лап кьитдар шулу, я затра имдарди шулу. Гьелбетки, дици хьувалин тахсиркрар – му касдихъди саб девриъ яшамиш шулайи инсанар ву: дурарихьан марагълу касдин аьнтIикьавалин, дугъан аьдати инсанариз ухшар дарувалин гъавриъ хьуз ва дугъкан наслариз мялуматар гъитуз гъабхьундар. Ва аьжайиб аьгьвалат арайиз гъюру – адлу инсан дюн’яйиин гъахьну, дугъан ччвур ва учв бабкан гъахьи гъулан ччвур кIваин илми, хъа думу якьинди дюн’яйиин хьувал улупру, дугъан чIививал тасдикь апIру далилар – хасиятнан лишнар, уьмрин гьядисйир, дюн’яйихьна вуйи лигбар фицдар гъахьнуш, саризра аьгъдар.
Гьамциб кьисмат гъабхьну, гьяйифки, шаир Халгъарин Мурадялдизра. Табасаран литературайин хрестоматйирик дугъан кьюб («Гьарай, дустар, учвуз гьарай» ва «Сабур апIин, Мурадяли») шииртIан тувнадар, хъа жикъи биографияйикк думу флани йисари Халагъ гъулаъ бабкан хьувал, шиърар дикIбахъ юкIв хъайивал ва, кьюд йисан гъагъи узриан ахниъ ахъну жигьилди миди уьмриан гъушуваликантIан дупнадар.
Узу, университетдиъ урхурайи вахтнара, хъасин кандидатвалин диссертацияйин зиин лихруганра, Халгъарин Мурадялдин гьякьнаан суракь апIури гъахьунза, амма аьлава мялуматар гъидихъундайзуз. узу гьерхбар гъапIу халгъаризра, шаирикан гъийиз айи хабрарилан савайи артухъди фукIа аьгъдайи.
Анжагъ 2021-пи йисан, Халагъ гъулан агьали, мялим Багьаудин Къурбанов газатдин редакцияйиз хялижв гъахьиган, узу дугъхьан сюгьбатнаъ чпин машгьур гъулажвуван гьякьнаан гьерхнийза.
– Пагь, фукьан ужуб гъапIдарнахъа думу кIваин апIуб. Узуз дугъан уьмрикан китаб бикIуз ккундазуз.
– Даршул!
– Ав, гьациб ният азуз. Хайлин мялуматарра уч дапIназа ич гъулан яшлуйирихьан, шаирин насларихьан.
Ва Багьаудин мялимди, чаз хас вуйи къайдайиинди, халис артистдиси, гагь саб дупну дих ягъал апIури, гагьсан думу ис ипри, цIибди дийигъури, хъасин маракьлу ихтилатнан ахмиш’вал хъана давам апIури, бязи гафар текрар апIбиинди хъпехъурайидарин фикир чав кIурайибдиина артухъ жалб апIури, саб сяаьткьан вахтна Мурадялдин уьмрикан, дугъаз мяълийир урхбаъ, хюрч хъапIбаъ айи устадваликан ктибтнийи.
Цци 16-пи августдиъ, Халгъарин Наврузбег Эфенди бабкан духьну 140 йис хьпаз бахш дапIнайи мажлисдиъ иштирак хьпан кьяляхъ узуна ДФИЦ-дин илмин гъуллугъчи Шарафутдин Дашдемиров Багьаудин Къурбановдиз хялар гъахьнийча. Дюзди кIуруш, Шарафутдин Закиевич дугъахьна хусуси метлеб ади – Халагъ гъулан топонимика ахтармиш апIуз, йишвар-чIурарин ччвурар дикIуз – дуфнайир вуйи, хъа узу дугъаз юлдашди гъафнийза.
ЦIиб ккимиди урчIвуб сяаьтдин арайиъ, бицIи танафусар апIури, учу Халгъарин хярар-чIурарин, булагъарин, яркврарин, адлу касарин гьякьнаан Багьаудин Къурбановдин ихтилатарихъ хъпехънийча, лазим вуйиб бикIури, гъавриъ адрубдин гьякьнаан суалар туври. Аьхирки узу Багьаудин Къурбановдиз Халгъарин Мурадялдин уьмрикан вуйи китабдин гьякьнаан суал гъапIнийза.
– Ниятар гизаф айиз, амма хъуркьрадарзу хизандин ляхнарихьан ва жара гъайгъушнарихьан, – сеснак гьяйифвал кади, кIул гъутIубчвнийи яшлу мялимди.
– Дици вуш, яв ихтиярнаан, Халгъарин Мурадялдин уьмрикан яв гафарилан узу бикIидиза, – теклиф дивнийза, ва Багьаудин Къурбанов рази гъахьнийи.
Гъи газатдин машариъ сабпи ражари вуди шаир Халгъарин Мурадялдин кьисматнакан, хасиятнан кIалбарикан, Багьаудин Къурбановди узуз ктибтубдиин биналамиш духьну, мялуматар тувраза. Гьелбетки, фукIа гъидрипди, хъайи-хъайибси ич арайиъ гъабхьи ихтилат арайиз адабгъураза – гъит, ихь наслариз, гьадму гьисабнаан табасаран литература кивру мялимаризра кюмек вуди, ихь арайиъ гьаму бажаранлу касдикан яркьуди хабрар гъузри.
Шаирин шиърин шилнаъди
Урхурайидариз табшуругъ
– Узу, 1949-пи йисан мектебдиъ 1-пи классдиъ урхуз хъюгъюри, 1960-пи йисан 10-пи класс ккудубкIунза. Учуз табасаран чIалнан дарсар киврур Ккуми гъул’ан вуйи Къазиев Рамазан вуйи… Думу табасаран чIал тап аьлимарин дережайиъди аьгъю кас вуйи, ва думу чаз айи вари аьгъювалар баяр-шубариз тувуз чалишмишра шуйи. Рамазан Къазиевич Табасарандиъ сарпирди Дагъустан республикайин лайикьлу мялим ччвурнан сагьиб гъахьнийи. Учв шиърар, макьалйир дикIрур вуйи, «Тереки тяъсил» кIуру пьесара гъибикIнийи. Думу пьесайиан мектебдиъ урхурайи баяр-шубари гъулан клубдиъ саб сягьнара улупнийча, – ккебгънийи чан ихтилат Багьаудин мялимди. – Амма узуз 1986-пи йисазкьан, 24-пи йисандин мялимвалин тажруба айириз, я халгъарин яшлуйирикан, я Рамазан Къазиевичдикан халгъарин Мурадялдин гьякьнаан саб гафкьан гъеебхьундайзуз. Я табасаран хрестоматйириъра думуган Мурадялдикан, дугъан шиърарикан фукIа дупнадайи, я гъулаъра дугъкан фукIа деебхьнадайзуз.
1986-пи йисхъан узу Халгъарин кьялан мектебдиъ табасаран чIал ва литература кивуз хъюгъюнза. Сад шубуд йислан, 8-пи классдиъ урхурайидарихъди табасаран хрестоматияйик тувнайи «Гьарай, дустар, учвуз гьарай» ва «Сабур апIин, Мурадяли» шиърар аьгъю апIурайиган, кIулиз фикир гъафнийиз: «Гьаму Мурадялийикан гъи-йиз деебхьнадарзуз. Му фуну мягьлайиан вуйкIан? Му ляхин аьгъю дапIну ккунду, аьхир».
Баяр-шубариз гъапунза: «Агу, баяр-шубар, ичв хулариъ ахъли йипай, учуз Халгъарин Мурадялдин шиърар кивначуз. Гьадму шлизкIа, фуну мягьлайиан вуш хабар аш, мялимди аьгъю апIин дупначуз. Гьерхай-хъерхай, белки, ухьуз думу фуну сихлиан вушкьан мялум шул…»
Хъа гъюру дарснаъ биология кивру Сеидмягьяммад мялимдин шуру Хамисди, хил тIубччвури, узуз гьамциб хабар тувнийи: «Ич бабу Халгъарин Мурадяли чан адаш вуйиз гъапну. Магьа узу ич бабу уьбхюрайи ва Мурадяли абайин кьюб шиир кайи «Литературайин альманахра» дубхназа».
Дугъриданра, табасаран альманахдик Мурадялдин кьюб шиирра кайи, жикъи биографияра, Къазиев Рамазну дибикIнайиб. Биографияйик шаир бабкан гъахьи йисси 1870-пи йис, хъа кечмиш гъахьи йисси 1913-пи йис улупнайи.
«Дици вуш ухьу ичв бабахьна душну ккун», – жаваб тувза Хамисдиз, ва бицIидарра хъади Айсат бабахьна гъушча. Думуган Айсат бабу чпин адашдикан – шаир Халгъарин Мурадялдикан – хайлин мялуматар ктитнийчуз Хъа кьяляхъна вахтари гъеебхьзуз, Дагъ. Огнийиъ дугъан аьхюну риш Гьялимат хала яшамиш шули ами, кIури. Узуз думура аьгъюр вуйзуз. Гъушза милин Гьялимат халайихьна, Мурадялдикан артухъ мялуматар агуз. Гьялимат халайи (дугъан 90 йис дубхьнайи, амма фикир ачухъди имийи) гизаф маракьлу дюшюшар ктитнийзуз. Ва гъулаз гъафиган, Мурадялдин уьмрикан цIийи суалар арайиз гъюри, шубубсан ражари Гьялимат халайихьна гъушнийза.
Шаирин шубарин ихтилатар
Чйирин гафариан узуз фу аьгъю гъабхьнийи? Саб гъапиб, Айсат халайи гъапиганси, Мурадялдиз хьур велед ади гъахьну, кьюр байна шубур риш. Дугъахъ чахъра шубур чве хъайи. «Вари юкьрид чвйирин кюлфетар сатIиди саб хизандиъ яшамиш шулайча – къанна хьур кас. Шубрид чвйир Баккуйиъ лихури шуйи, хъа варитIан гизаф веледар Мурадялдихъ хъайивализ лигну, думу гъулаъ гъузуйи. Дугъу жаднакк рукьан уставал апIуйи. Ужуб мадарнан хизан вуйич, тукан айчуз. Баккуйиъ лихурайи чвйири, пулихъ ужуз кьиматназ гъадагъну, вагъундиъди таниш вуйи касарихъди гъулаъ масу тувуз шлу мутмйир хътауйи ва флани йигъан Мамедгъалайиз вагъундиъдиъ духнайи шей’ар гъайихуз гъач кIури, хабар дебккри шуйи.
Адашдихъ кьюб гьяйван хъайи – саб ккуру жандкин элеъру гьяйван, сабсан гъагъ зигру, аьхю гьяйван, дидин кIул гьа-а-мциб аьхюб вуйи, ликар гьа-а-мцдар ацIудар вуйи», гъапиган Айсат бабу, думу гьяйван владимирский жинснан гьяйван ву кIури, гьисаб гъапIза. Гьациб гьяйванра хъади гъабхьну Мурадялдихъ гьадму вахтари – тахминан 1910-пи йисарихъан.
«Эгер Баккуйиан дуфнайи гъагъ аьхюб дарш, адаш гьяйвниин элеъну гъягъюйи, хъа гъагъ лап аьхюб вуш, гьяйвнихъ фургъун хъибтIуйи ва шейъар гьаддиъди гъулаз хуйи.
Тукандиъ лихрурилан гъайри, ич хизанди нежбервал апIури сарсан адми дидисну шуйи. УрчIвуд йисан тукандиъ СулантIил гъул’ан вуйи Аьли халу, хъа нежбервал апIури 12 йисан агъулжви лихури гъахьнийи учухь, шубуд йисан Хъурцларин Гъурбан халурира нежбервал гъапIнийи… Адашди хилихъди гьаммишан 12 якъ уьрхюри шуйи, гьар вазлиъ хизандиз саб якъ убккуйи. Юкьрид хванйирикан шубури хьадну чюлин, хутIлин ляхнар апIуйи шуйи, хъа сар хвани юкьуб шинтак кайи варидарин бицIидариз лигуйи гъузуйи», – гьамцдар ихтилатар кидитнийи узуз Айсат халайира, Гьялимат халайира.
Гьялимат халайи узуз чпин адашдин уставаликан, хюрчабанваликан, думу аьшкьламиш вуйи жара ляхнариканра хайлин цIийи мялуматар тувнийи.
– Адаш лап юкIв али хюрчабан вуйи. Дугъаз, къакъвйир дисуз хюрч хъапIру хилин люкьра айи. Люкьру нирин тмуну терефнаъ айи ханкарин, сертIларин йишварик кайи къакъвйир адашдихьинди хъаъри шуйи. Саб ражари адаш, Эвелцен закур ву кIуру йигъан, люкьра хъади хюрчаз гъушури, 18 къакъвара дидисну, дурар чиб-чпик китIну гъараг дапIну ва думу гардандиъ абхъну кьяляхъ гъафнийи. Гъуншйиризра са-саб къакъва тувнийи.
Адаш люкьрахъди хюрч апIбан устадси, ужуди тюфенгиан йивру авчира вуйи. Дугъан чве Наврузяли, Кьаркьул дагъдиъ айи Агьник йишваъ жихрарин гъаравулди гъахьнийи. Саб ражари дугъу гъулаз хабар дебккнийи, саб швеъди, жихрарин гьараригъ гъюбчIври, гизаф йимишар пуч апIурайиз, кIури. Думу йибкIуз Мурадялина Верди кюмекназ гъюб ккун гъапIнийи. Мурадялина Верди гъушнийи Кьаркьулиз АгьнитIарин йишваз швеъ йибкIуз. Сар жихрин гьарин кIакнаъ деънийи, сар жихрин гъвалахъ хъайи гьарин асккан кюлеригъ ккеънийи, сарсан жилиин али рукчаригъ жин гъахьнийи.
Аьдат дубхьнайиганси, дуфну, швеъ гьаригъ гъюбчIву вахтна, гьарин кIакIнаъ айи Мурадялди швеъдиз гюлле йивуру. Гюлле унтIак кубкIу швеъ жилиина абхъру. Жилиин дабхъу нахшриз гьаригъ гъяйирира, рукаригъ гъяйирира йивуру… Хъа йигъан дубкIнайи швеъ гъабхуз кьюб жут йицар ккитIну гъушнийи, швеъдин йикк вари гъуландариз пай гъапIнийи.
Аьхир хъми
