Гьарсаб халкьдиз чан хусуси багьалу савкьатар а. Дурарикан варитIан асас йишв ватанди ва бабан чIалну бисура. Узу мектебдиъ урхурайи йисари ккергъбан классариъ учуз вари дарсар бабан чIалниинди киври гъахьнийи. Ва гьарсаб дарс кивуз бабан чIалниинди вуйи китабарра айи. Гъи вахтар жарадар ву. Мектебарин программйирра гьюдюхну. Хизандиъра, мектебариъра бабан чIалназ цIибтIан фикир туври имдар. Мидланра гъайри, бабан чIалнахъан юкIв убгурайи, думу уьбхбак ва артмиш апIбак важиблу пай киврайи ватандашарра, гьяйифки, гъюблан-гъюбаз цIиб шула. Узуз гъи илимдин цирклиъ чIалниин лихурайидарикан ваъ, хъа аьдати ватандашарикан ва дурарин чIалнахьна вуйи янашмиш’валикан улхуз ккундузуз. Бабан чIаларин йигъан улихь узу Урусатдин жюрбежюр шагьрариъ яшамиш шулайи жигьиларихъди бабан чIалнакан сюгьбатар гъапIнийза. Дурарикан бязидари жвуван багъри чIалнакан гъапи гафарихъди учвура таниш йихьай.
Камоллиддин Бобохонов, Москва шагьур, узбек бай:
– Инсан фунуб культурайиз дахил шулаш, дугъу апIурайи чIалну хайлин мялуматар тувру. Узу Узбекистандиан вуза. Ва йиз чIалнаъ анжагъ ич халкьдизтIан хас дару гафар, гафнан ибарйир а.
ЧIал – халкьар чиб-чпихьан тафавутлу апIурайи алат ву. Учу, узбекар, лап гизаф вуча. Ва узбек халкьдиз, чпи саб миллетси гьисс апIбан бадали, сабпи нубатнаъди узбек чIал аьгъяди ккунду. Ич чIал абйир-бабари ва кIулди вари миллетди дегьзаманйирианмина уьбхюрайи кьимат адру савкьат ву. Дидин кюмекниинди учуз ич халкьдин кюгьне тарих, литература аьгъю шулачуз. Эгер учу чIал дюрюбхиш, аргъаж шулайи наслариз чпи фужар вуш, наънан вуш, ва гьаму дюн’яйиъ чпикан метлеб фу вуш аьгъю шулдар. Хъа хизандин багьалу савкьат адру ва бабан чIал дюрюбхю инсан гъудургу инсандик гьисаб ву.
Ольга Чапникова, Омск шагьур, удмурт риш:
– Узуз удмурт чIал – йиз хизандихъди, багахьлуйирихъди аьлакьайиъ хьуз гъитрайи девлет вузуз.
Гьарсаб чIалнаъ анжагъ чпин халкьдин арайиътIан ишлетмиш дарапIрайи ва жарадар гъавриъ даршлу гафар а. Удмурт чIалнаъра хусуси жюрейин гафар гизаф алахьуру. «Лэптэм», «вешаны», «портмаськыны» – магьа гьаму ва жара гафар узу уьмриъ варитIан гизаф ишлетмиш апIураза. Амма дурарин гьякьикьи мяна ва гафнан стиль жигьатнаан вуйи тав саб ражнукьан саб гафниинди таржума апIуз гъабхьундарзухьан. Бабан чIалнаан таржума гъапIу эсерарин, шиърарин тIяаьмра жараб шулу.
Гьяйифки, аьхиримжи вахтна бицIи халкьарин чIалар дургъувалин метлеблувал имдар. Дурар наслиан-наслиз тувувалин метлеблувалра зяиф дубхьна. Йиз фикриан, чпин ата-бабйирихьна, хизандихьна гьюрмат уьбхюрайи касари аьсрариинди уьбхюри гъахьи бабан чIал дубгуз гъитну ккундар.
Бекнур Смагулов, Москва шагьур, казах бай:
– Йиз фикриан, чIал гьарсаб халкьдиз варитIан багьалу девлет ву. ЧIал имиди халкьра гъубзди. Казахарин «айналайын» кIуру гаф а. Му ужуб гаф урус чIалназ кьатI’иди таржума апIуз шулдар. Дидин мяна «кIваз мани, гюрчег» ву. Амма таржумайи думу гафнан мянайин вари утканвал туврадар. Гьадму гаф кIури, дадайи веледдиз никк тувру, гьадму гафниинди аьхюдар бицIирихьна илтIикIуру, гьадму гафниинди гьюрмат ва ккунивал улупуру. Узу урус ва казах чIалар аьгъюриси кIураза, думу гафнан мяна бегьемди ачухъ апIуз шлу гаф адар.
Казахар кючери саягъ уьмур хъапIрудар вуди гъахьну. Гьаддиз ич халкьдин чIалнаъ асас вуди гьадму яшайишдин аьгьвалат ва культура атIагура.
Элиза Мурадова, Мягьячгъала шагьур, табасаран риш:
– Гъи бабан чIалар уьрхювал лап важиблу ву. Суал, гьаз важиблу ву, ваъ, хъа, фуж бадали убхюб важиблу ву, кIури, хъипну ккунду. ЧIал уьбхюрайиб хизан ву. Эгер хизандиъ бабан чIалнахьна вижнасузвал улупураш, веледариз думу затра ккун хьибдар. Узуз, Дагъустандиан удучIвну душну, хайлин йисари Урусатдин шагьрариъ яшамиш шулайи ва чпин веледарихъди анжагъ бабан чIалниинди улхурайи хайлин ихь ватандашар аьгъязуз. Хъа, гьяйифки, районариз, гъулариз гъушиган, кючейиъ тамшир апIурайи бицIидари чиб-чпихъди урус чIалниинди улхурайивалин шагьидра гъахьунза.
Аьхиримжи вахтна ихь рес-публикайиз хайлин туристар гъюз хъюгъна. Дурар ихь милли чIалариин гьяйран духьну, саб-кьюб гаф дургъуз чалишмиш шулу. Вари уьлкейиз аьгъя – варитIан гизаф милли чIалар айи республика Дагъустан ву. Хъа дурарикан табасаран чIал варитIан читнибси гьисаб дапIна. Дидкан вари дюн’яйиз мялум ву. Узуз бабан чIал аьгъювалиинди дамагъ апIураза. Ва думу дубгъуз, уьбхюз, артмиш апIуз ва веледариз улупуз варидариз дих апIураза.
Гъит Элизайин дих вари табасаранариз ебхьри.
