Йишвандин вахтна заваризди лигруган, инсандин кIулиз варжна саб фикир гъюру. Космос – гьелелиг инсанди лап цIибдитIан ахтармиш дапIну адру аьтраф ву. Инсандин хядарихьна вуйи янашмиш’вал жараб ву. БицIидимиди гизаф касариз космонавтар хьуз ккунди шулу, хъа аьхю гъахьиган, дурарин дицисдар фикрар кIваълан гъягъюру. Гьаци вушра, ухьуз мялум дару завар ккундухьуз, космосдикан, хядарикан фукьан мяълийир, фантастикайин эсерар дидикIна.
Гьар йисан апрелин ваз улубкьиган, космонавтарин йигъаз ккилигури шулхьа. Космосдиз сабпи рякъ ккивур Советарин Союздин агьали вуйивалиин ихь ватандашари гьаммишан дамагъ апIури шулу, думу йигъахьна вуйи ихь асас гьиссарра гьаддихъди аьлакьалу ву.
Космонавтарин йигъахъди аьлакьалу вуди, газат урхурайидар дурарин яшайишдикан жюрбежюр мялуматарихъди таниш апIуз ккундузуз.
Германияйиъ ва Норвегияйиъ аьр-шдиз гъитIирху касариз раумфарерар, Казахстандиъ – гарышкерар, США-йиъ – астронавтар, хъа Китайдиъ тайконавтар кIуру.
Вари дюн’яйиъ ракетйир ва космосдиз тIирхру аппаратар ихь жил илтIибкIурайи – ригъ гьудубчIвру терефназди деетуру. Хъа Израилиъ ракетйир, артухъди убгруб харж апIури, ригъ алабхъру терефназди деетуру, фицики Израиль гъунши уьлкйирихъди албагну адар, гьаддиз спутникдикан ктахьу паяр гъунши уьлкейин аьтрафариинди ахьиш, яракьлу гъалмагъал арайиз гъюб мумкин ву. Ригъ алабхъру терефназди деебтиган, ракетайикан ктахьру паяр Средиземный гьюлизди ахьру.
Юрий Гагарин космосдиз тIирхбалан кьяляхъ, космонавтарин улихь ачухъ космосдиз удучIвбан месэла дийибгънайи. Аьршдин «Восход-2» гимийиъди сабпи ражари думу ляхин кIулиз адабгъур Алексей Леонов гъахьну. Думуган жилин зигувал адру йишваъ фици шулуш, саризра аьгъяди гъабхьундар. Алексей Леонов, шлюздиз хъизигну, дид’ан удучIвнийи, думу илтIикIуз хъюгъну, амма гимийик кибтIнайи тросди космонавт ярхлаз гъахуз гъитундар. Дугъаз сабсан мялум дару читинвал алабхъну: скафандр илнахьди абцIуз хъюбгъну, гимийин люкдиъ убшри адрувалиан, Алексей Леоновдихьан гимийиз кьяляхъ гъюз даршули гъахьну. Гимийин люкдиъ учIвбан бадали, дугъу скафандриъ айи гьавайин давление цIиб гъапIнийи. Гьаддиз ачухъ космосдиъ гъузуз планламиш дапIнайи 12 дакьикьа 24 дакьикьайиз илтIикIнийи.
Вари халкьарин космосдин станция (МКС) 1998-пи йисан тикмиш апIуз хъюгъну, хъа душваъ космонавтар сабпи ражари 2000-пи йисан 31-пи октябриъ яшамиш хьуз ва лихуз хъюгънийи. МКС – читин, кьиматлу ва зурба конструктор – уч апIури, 10 йис гъабхьну. Дидин ярхишин 110 метр ву. СатIиди душваъ 6 кас лихура ва яшамиш шула. МКС, дугъриданра, вари халкьарин станция ву, проектдиъ 23 уьлке иштирак шула. Сад йигъанна йишвандин арайиъ МКС 16 ражари жилилан илбицуру, гьаддиз космонавтариз ригъ гьудубчIвувалар ва алабхъувалар 16 ражари рякъюру.
Жилин зигувал адру йишваъ (невесомость) мина-тина гъягъюз рягьятди шулу – космонавтар тIирхуру. Амма инсандин бедендиъ гизаф дигиш’валарра арайиз гъюру. Юкьян гьарин дюгьбарин арайиъ айи йишв артухъ дубхьну, инсандин беден ягъал шулу. Мялум вуки, сар космонавт 10,5 сантиметрин ягъал гъахьну. Гизаф вахтна тIирхурайи касдин жандин табарин кьувват дубгуру, хъа кIурбар гъюдли шулу. ВаритIан гизаф зарар ликарин табариз шулу. Ликариинди гъягъюз гьадрархбан бадали, космонавтари витаминар итIуру ва физкультурайин упражненйир апIуру. Дурар, жаргъбан упражненйир апIру спортдин алатдик (дорожка) чпи дитIрирхбан бадали, тIурнарихьди китIну, жаргъури шулу.
Космосдиъ дахъну ахувал читин ляхин ву. Космонавтарихьан фициб саягънаъди вушра ахуз шулу, амма мушвак-тушвак ктруркIбан бадали, дурари чпи саб йишвак китIру. НивкI апIбан бадали, дурариз гьаруриз жара каюта а, дурар гьадушваъ ахинсиб шишлиъ учIвну ахуру.
Космосдиъ варитIан кьитди айиб шид ву. Дина шид жилилан хътапIура, гьаддиз душваъ шид лап кьяняаьтлуди ишлетмиш апIуру. Дурари мочалкайикан хусуси метлеб айи каф апIру сябун ктатура, хъа жандилан думу сябун алдапIуб лазим шуладар. Космонавтари силбарра шид ктарди жикIуру.
Гизаф космонавтариз жилиина кьяляхъ гъюру рякъ кIваинди гъубзру. Гими атмосферайин ижми гъатариантина тIибхруган, унчIв’ан гимийиин алабхънайи цIин ялав рябкъюру.
Жилиина гими кьюжли парашютарин кюмекниинди ис шулу – сифте бицIи парашют абццру, хъасин асас аьхю парашют ачмиш шулу. Парашютдихъди гими жилиина ис хьайиз 15 дакьикьатIан шулдар.
Инсаниятди космос ахтармиш апIувал давам апIура. Шлиз аьгъя, белки, швнуд-сад йисарилан хядарихьна тIирхувал самолетдиъди тIирхувалси рягьят хьибди.
