Мялум вуйиганси, шаирар, писателар гафнахьна аьхю дикъатниинди янашмиш шулу ва дурар кIулди уьмриъ чпин чIал цIийи гафариинди девлетлу апIбиин лихуру. Мисалназ, А.Пушкин чан чIалниин гьадмукьан натижалуди лихури гъахьнуки, дугъу чан яратмишариъ 21 агъзуртIан артухъ гафар ишлетмиш дапIна (цIийи ахтармишариинди, дугъу дибикIнайибдик 24 агъзурихьна жюрбежюр гафар ка, кIура). С.Есениндин чаз гъеебхьу цIийи гаф, кIажук дибикIну, ипру аьхю гъваркъ ади гъабхьну. Дицдар мисалар литературайиан гизаф хуз шулу.
Литературайин чIалнан къанунар саб вушра, гьарсар писателин яратмишарин чIалназ чан хатI а. Думу хатI писателин чIалнан девлетлуваликан ва сакIалваликан, думу яшамиш шулайи вахтнакан ва жара себебарикан асиллу ву. Совет деврин табасаран литературайин бин диву писаталарикан сар вуйи шаир Багьаутдин Митаровдин эсерарин чIал фуну авторин яртмишарин чIалнахьанра тафавутлу ву. Писателин яратмиш’валин рякъ Совет девир къурмиш апIурайи вахтариин алабхъну ва уьмриъ шулайи дигиш’валарихъди сигъди аьлакьайиъ ади гъабхьну.
Б. Митаровдин эсерариъ гафарин кьюб аьхю гъат айиваликан пуз шулу. Саб терефнаан, революцияйин кьяляхъ халкьдин уьмриз гъафи цIийиваларихъди, ишлетмиш апIуз хъюгънайи цIийи техникайихъди, дуланажагъдин дигиш’валарихъди аьлакьалу цIийи гафаршаирин чIалнаъ гизаф учIвна. Мисалназ, дугъан «Салам 10-пи комсомол съезддиз» кIуру шиъриъ ишлетмиш дапIнайи, гьадму девриъ ихь чIалназ тазади дуфнайи гафариз фикир туврухьа:
Салам тувну, мубарак апIурза
10 гъапи комсомол съезд.
Душваъ адаршра, шерик вуза,
Жигьиларин 10 гъапи съезд.
……………………………..
Фабрик, завод, шахтар – вари
Стахановцйири худнаъ ирчра.
Производствойириъ шубари
ЦIийи нормйир артухъ апIура.
Б. Митаровди чан шиърариъ урус чIалниинди хас ва жинс ччвурар вуйи гафар гизаф тIаъра, урус чIалнаан гъюрайи гафар чан эсерариз аьхю разивалиинди кьабул апIура: комсомол, съезд, стахановцйир, отряд, аэроплан, милицйир, рабком, нарком, местком, совещание, фонтан, Красная армия, Ленин, Серго (Серго Орджоникидзе), Ворошилов ва гь. ж.
Тму терефнан, Б. Митаровди чан эсерар багъри чIалнаъ бинайиан айи ва ихь девриъ цIибтIан ишлетмиш апIури имдру гафарин мяднариз илтIикIна. Мисалназ, дугъан «Ушвурикар» кIул али прозайин эсериъ айи гафариз лигурхьа: ушвурик (риш швуваз хъаъруган апIру сумчир, гъизларгеже), цIиж (кьюрдун варитIан аьхъю вахтнакан нежбрин календариинди улупнайи 12 йигъ), сихил (сад ата-бабйирилан вуйи багахьлуйир, тухум), цIили-били (гизафди вуйи жвилли шей’ар), кисе (бицIи чIюлкьям, мажник), тIулакъ (шаламар алахьруган, ликарин гурдмарилан илдитIру гинбин ацIу парчайин кьатIар), тахлукьал (шурахъ хъаърудар гьязур апIру дишагьлийир), ахчи (дишагьлийин мухриъ абхъру арсран безег, балгру шейъ), камар (арсран кьуларикан дапIнайи дишагьлийи идибтIру чIул), жургъбар (нафт хъубзру лампайин саб жюре), бухара (хал мани апIуз вуйи пичран жюре) ва гь.ж. Гьацира писатели гъийин девриъ гьархрайи аьдатарихъди аьлакьалу келимйир ишлетмиш апIура. Мисалназ, кIуликк швуваз гъягъюб (чан гъардшиз хурайи шуран гъардшиз учв швушвди гъягъюб), кIулар йивуб (хурайи швушвар рякъюъ алахъган, дурарин кIулар чиб чпиз йивуб) ва гь. ж.
Ихь бажаранлу писатели гъидикIу ва ухьуз гъузнайи эсерарин гьарсаб гафнахьна гьюрматниинди янашмиш хьуб ва дурариз кьимат тувуб ихь, гьам филологияйин илмиъ пише кадабгънайи инсанарин, гьамсана аьдати ватанагьлийирин, гардандиъ айи буржи ву.
