(2023-пи йисан 12-пи июлиъ Т. Шалбузовдиз гюмбет ачмиш апIбаз бахш дапIнайи серенжемдиъ гъурху докладдиан)
Йисариинди апIурайи йиз кIван хиялар кIулиз адагъбиин гизаф шад вуза. Аьхирки, 2023-пи йисан 12-пи июлиъ чIалнан аьрифдар Темирхан Шалбузовдин багъри Хив гъулаъ, вари ихь табасаран халкь шад апIрубсиб серенжемра кIули дубхну, ихь машгьур аьлимдиз гюмбет дивунхьа.
Чаъ 30-тIан артухъ чIалариинди улхурайи, дурарикан 13 чIалниинди урхубна бикIуб айи ва мектебариъ дурариинди дарсар киврайи Дагъустансиб республика гьелелиг жилин зиин алдрувал, я хьузра мумкин дарувал ухьу гьарган кIваинди гъибтну ккунду.
Гьадрарикан саб вуйи ихь багъри табасаран чIалра 3-пи аьсриланмина, Кавказдин Албанияйихъанмина, имбу дагъустан чIаларси ишлетмиш апIурайи машгьур чIаларик кабхъра.
Дагъустан чIаларикан улхруган, дурарик хьуб чпиинди урхуб-бикIуб кьанди яратмиш гъапIу чIалар (авар, дарги, лезги, табасаран ва лак) ва шубубсан – тазади урхуб-бикIуб яратмиш гъапIу чIалар (агъул, рутул ва цIахур) кахьрайивалра кIваинди гъибтну ккунду. Гьаз дициб жаравал айкIан, кIури, гьерхиш, пуз шулзухьан: ХХ аьсрин 30-пи йисари мектебариъ дагъустан чIалар кивуз хъюгърайиган, дурарин кьадар гизаф шулайи-вализ лигну, гьаму 3 миллетдиз лезги чIалниинди дарсар кивуз теклиф апIуру.
Эгер гьадму вахтари, завариан гьаънайирси, Темирхан Шалбузов ачмиш гъахьундайиш, ихьра, вари табасаранарин, бикIубна урхуб, деубна гъудужвуб, ипIубна убхъуб лезги чIалниинди шуйи ва гъийизра гъубзуйи.
Дагъустандин чIалар шубуб группайиз пай шула: авараринна цIезарин (14 чIал), лезгйиринна табасаранарин (10 чIал) ва лакаринна даргйирин, дурариъ саб хайлин диалектарна нугъатарра а.
Мурар ктарди, Дагъус-тандиъ шубуб тюрк чIаларра ишлетмиш апIура (азербайжан, гъумугъ ва нугъай чIалар).
Гьаму классификацияйиъ лазим вуйи дигиш’валар тIауз Темирхан Шалбузов ХХ аьс-рин 40-пи йисари хъюгъну, гьаз гъапиш табасаран чIал вари жигьатариан лезги группайик кипнади гъабхьну.
Хъа гьамус тарих жигьатнаан ихь профессор Мягьямед Гьясановди, чIаларин тафавутлувал жигьатнаан проф. Загьир Загьировди му месэлайин гьякьнаан нукьтIа дивуз гъитну. Гьаддиз дагъустандин чIаларин 2-пи группайиз лезгйирин ваъ, хъа лезгйиринна табасаранарин группа кIурахьа.
Дагъустан чIалар гьадму дегьзаманайихъанмина гъи-йизкьан чпин айиганси ими. Саб чIалкьан гъудубгундар. БотIлихдин чIалра, лап бицIи халкьдинуб вушра, чан айиганси ими. Думу ихь гъушу насларин, ихь ата-бабйирин гьунар ву.
Сабпи ражари дагъустан чIалар ахтармиш гъапIдар Паллас, Эркерт ва Гюльденштедт вуди гъахьну. Хъасин табасаран чIал Петр Услари, Адольф Дирри, Анатолий Генкойи, Михаил Алексеевди ва Александр Магометовди ахтармиш гъапIну.
Гьадму варитIан читин вахтари, чIалнан месэлйириин лихури, Темирхан Шалбузов арайиз удучIвундайиш, гъийин хъуркьулвалар ухьуз нивкIукдира рякъюрдайи.
Гьадму хъуркьуваларикан варитIан асасуб табасаран литературайин чIал арайиз хуб ву. Темирхан халуйи, ихь чIалнаъ айикьан вари диалектарна нугъатар ахтармиш дапIну, литературайин чIалнан бинайиъ нитрихъ диалект албагну. Гьаци гъабхьундайиш, ухьу сар-сарин гъавриъра адрахъуз мумкин вуйи, фицики гьарсаб гъулаз чан нугъат айиб ву. Мисалназ, ухьу Хив райондин Яракк, ЧIвалакк, Зюрдягъ ва гьацдар жара гъулар гъадагъиш, дурарин арайиъ кью-кьюб километр манзилтIан адаршра, дурариз гьарсабдиз чан нугъат а, чпира зат саб-сабдихъна дурушдар. Хъа думу месела Табасаран райондиъ хъанара читинди ву. Хъа саспи гъулариъ дуланмиш шулайи сихларин нугъатарра жа-жарардар хьуб мумкин ву. Гьаци вуйиган Темирхан Шалбузовди, айикьан вари дигиш’валар фикриз гъадагъну, гьам фонетика-йиъна лексикайиъ, гьамсана морфологияйиъна синтаксисдиъ гьарсаб жюрейин лазим вуйи дигиш’валар тIаъну, варидиз саб вуйи литературайин чIал улупну.
Гьякьлуди гъапиш, Темирхан Шалбузов, урсарин Кириллизна Мефодийиз ухшар ву. Гьадрарра къадим славянарин азбука, килисайин славян чIал арайиз гъабхи вакилар ву. Хъа Темирхан Шалбузов дурартIан артухъди ккергъбан классариз букварарна имбу предметарин учебникар гьязур гъапIу табасаранарин фурсна дамагъ ву. Эгер Темирхан Шалбузов дайиш, гьадму читин вахтна вари гъулариъ мектебар тIаъну, дурар мялимарихъди ва китабарихъди тямин дапIну, цIийи уьмур ккебгъуз бажагьат шуйи.
Темирхан Шалбузовдиз гьамциб бажаранлувал наънан гъафиб вуйкIан, кIури, фикир апIури шулза.
Гьеле узу мектебдиъ урхурайиган, шубубпи классдиъ кIваълан гъапIу гьадгъан шиърар гьамусра кIваълан гъягъюрадариз.
Дугъан адаш чан гьялал зегьметниинди хизандиз уьлин кьацI гъазанмиш апIурайи нежбер вуди гъахьну. Дугъу, илмихъ юкIв хъайи чан бализ саб манигъ’валра дарапIди, чахьан шлу кюмекра апIури гъахьну.
Темирхан халуйин 8 веледра чан ниятариз лайикьлудар гъахьну. Шагьпери, Мягьяч, Ким, Марр, Максим, Марат, Назим ва ихь чапханайиъ ляхин апIурайи Назлу – вари узуз аьгъюдарра вузуз. Дупну ккундуки, дурар якьинди сартIан сар фикирлудар, уччвудар, жюрбежюр илмарин вакилар вуйи.
Ужуди аьраб ва тюрк чIалар аьгъю жигьил Темирханди чан зегьметнан рякъ 1916-пи йисан мялимвалилан башламиш апIуру, думу шубуб вазли Кюре округдин лезги Кур гъулаъ шубуд йисан мялимди лихуру. Хъасин, Кьасумрин гъулан мектебдин директорди лихури, мялимар гьязур апIбан курсар тешкил апIуру.
1930-пи йисари думу Табасаран райондин халкьдин образованиейин отделин заведующийди тяйин апIуру. Гьелбетда, Дагъустан Республикайин лайикьлу мялим ччвур тувбахъди сбаси, дугъаз гизаф кьадар грамотйир ва саб-швнуб медалра тувру.
Табиаьтдиъ саб вахтнара чIур даршлу ясана дудрубгру гьаммишанлугъ къанун, гьюкум а – садар касар чпин зегьметнан аку шил гъибтну, дюн’яйилан гъягъюру хъа тмундар чиб дюн’яйиъ зат даршиганси уьмриан гъя-гъюру. Сарпидар, гьелбетда, чIивидарин арайиъра гъузру.
Темирхан халу, дугъан уьмрин юлдаш Бесханум, дурарин баяр-шубар табасаран халкьдин аьсрариинди кIваълан дурушур, дурар ихь тарихнаъ гьаргандиз дамагъна нумунади гъузди.
«Табасаран чIалнан диалектарин словарь» яратмиш гъапIу Анатолий Генкойихъди сатIиди Темирхан Шалбузовди шубуб ражари вари табасаран гъуларилан илдицну, ихь чIалнан диалектарна нугъатар ахтармиш гъапIну.
Гьар фици вушра, дугъан улихь читин месэлйир дийигънайи: цIийи мектебар ар-ццуб, дурариз мялимар агуб, мектебар учебникарихъди тямин апIуб ва гь.ж.
