Гьяйифки, III аьсриланмина машгьур вуйи, аьраб, латин ва урус чIаларин бинайиинди ахтармиш ва артмиш апIури гъабхьи, аьхирки XX аьсрин 30-40-пи йисари ихь мярифатчи Темирхан Шалбузовди алфавитра къайдайиз дубхну, нитIрихъ нугъатнан бинайиин литературайин чIалра ккабалгнайи табасаран чIал, миди вуйи вари дагъустан чIаларси, яваш-явашди дубгбахьна гъюра.
Ухьуз рябкъюрайиганси, эгер улихьди мектебариъ, гизафси ккергъбан классариъ, вари предметар бабан чIалниинди, хъа урус чIал кIул’инди вуйи жара предметси киври гъахьнуш, гьамус терсди вари предметар урус чIалниинди, хъа бабан чIал кIул’инди вуйи жара предметси гъабхура. Гьамциб къайдасузвал урхбан планариъ улупнайи сяътариъра тяйин дапIна. Эгер улихьна йисари бабан чIал кивбан дарсариз гьяфтайиъ 5-6 сяаьт улупнади гъахьнуш, гьамус 2 сяаьтнахьна дуфна. Эгер ихь улхуб-рахуб дайиш, мярифатнан министрихъди гьарган гьаму месэлайин гьякьнаан «дявдиъ» адайиш, гъюру йисандин урхбан планариъ бабан чIалназ саб сяаьттIан тутрувуб мумкин вуйи.
Мидланра гъайри, шагьрар имиди гъубзри, районариъра, гъулариъра ихь баяр-шубар яваш-явашди урус чIалниинди улхуз хъюгъра. Гьяйифки, шагьрариъ бабан чIалнан дарсариз гъювал абйир-бабаринна баяр-шубарин хушнакан, дурарин аьшкьнакан асиллу дубхьна. Гьаму месэлара ихь улихь-кIулихь хьайидарин ва мярифатнан министерствойин гъуллугъчйирин зурба тахсирси гьисаб апIураза. Гьаз гъапиш, гьаму жюрейиинди вушра багъри чIал гъудубгиган, гьелбетки, ихь аьдатар, къайдйир, милли уьмрин рякъ-раж, меденият – вари дургуз мумкин ву. Дегьзаманайианмина ихь ата-бабйири улин ниниси дюбх-найи чIал гъи ихь наслари гъудубгиш, ккудудубкIру биябурвал шулу. ЧIал а – халкь а, чIал адар – халкь адар. Мици гъабхьиш, ихь гъюзимбу насларин язухъ дарин?
Хъа ихь «Табасарандин нурар» хилиз гъадабгъну урхруган, яраб сасдар макьалйирин авторариз ягь-нач, намус, гъир’ят адайкIан кIури, фикрар кIулиз гъюру. Дурар чпиз лазим дару, чпин пишейихъди аьлакьа адру ляхнаригъ гъючIвруган русвагь шулу. Гьарсар касдиз чан фикрар газатдиъ ашкар апIуз ихтияр а гъапну кIури, илим жигьатнаан дурар дюзди гъюрадарш, чап апIубра къадагъа дапIну ккунду. Буш гаф саризра герек дар. Эгер гьаму жюрейин «пишекрар» вари терефариан гъудуркьу, Дагъустандиъси вари Кавказдиъра адрурсир тарихчийик ктIукьури гъахьиш, думу затра гьисабназ гъадагъуб дюз шулдар. Гьелбетки, ктIукьбанра саб саягъ дубхьну ккунду: кабхърин, дарш кабхъударин, лазим вуйин, даршиш лазим дарин? Гизафси натижа фикриз гъадабгъну ккунду.
Гьарсар табасаран касди кIваинди гъибтну ккунду, фицики ухьуз айи-адру сар варитIан машгьур тарихчийи тахминан 500-тIан артухъ илимдин макьалйир, 25-кьан тарихнан монографйир дидикIна. Дугъан 300-400 машнакан ибарат вуйи китабар вузарин тарихнан факультетариъ ишлетмиш апIура. Гьадрарикан вуди уруc чIалиниинди чапдиан адагънайи «Урусатдинна Гуржистандин тарихи аьлакьйир», «Дагъустандин тарих», «Табасарандин тарихнан очеркар», «Дагъустан Кавказдин ва Урусатдин тарихнаъ» ва гь.ж. гьисаб апIуз шулу. Му кас фуж вуш аьгъю хьпан бадали, Вари халкьарин арайиъ вуйи заан мектебдин академияйин къарарниинди 2017-пи йисан адабгънайи, 400 машнакан ибарат вуйи «Тарихчи ва инсан» кIуру китаб дурхну ккунду. Наан чав ляхин апIури гъахьнушра, думу касди учв варитIан заанди улупурира гъахьну. Думу гьацир ичIи тарихчи дар, хъа гьарган лицурайи ва абгурайи тарихчи ву.
Гьаддиз марцци кIваан субут апIуз шулзухьан: 2023-пи йисан 2-пи июндиъ удубчIву «Табасарандин нурар» газатдиъ чап дапIнайи «ГъуштIлар сугъккар ву» кIуру макьала гьякьлуб ву. Гъиси кIваинди имизуз, 1940-1950-пи йисари Гъвандикк сельсоветди ляхин апIури гъахьи йиз Шагьселем бабу (дугъаз вари райондиъ «мама» кIурира гъахьну, гьаз гъапиш фронтдиз кюмек апIуб, дявдиккан кIул ккадабгъдар дисури кьяляхъ гьауб дугъан марцци кIван буржарикан вуди гъабхьну) ва душваъ 20 йисантIан артухъ халачйирин фабрикайин директорди лихури гъахьи йиз Баху дадайи гъуштIлариз сугъккар кIуйи. Дюз гъапиш, саспиган гъуннарра кIури шуйи. Гьаци вуйиган му саризра герек дару, саб мянара адру «гафарин тамаши» ву. Хъа тцира математикна ихь машгьур тарихчи жа-жара инсанар ву, дурарин арайиъ айи фаркь’валра жиларинна заваринкьан вушул. ГъитIибккнайи месэлайин дюзвал тасдикь апIувал гъуштIлари гъира табасаран чIалнан сугъккарин нугъат ишлетмиш апIури имбувал улупбиинди ккудубкIура.
Кьюб кIуруб, саспи ихь инсанар, гьадрарихъди сабси бязи гьякимарра ва аьлимарра, чпиз аьхювал ккабхъиган вая саб пишейин эйси гъахьиган, ухди кIул’ан гъягъюру, жвуванурна жарар аьгъюди, кIул ис дапIну, бегьем фикир дапIну, лазим вуйи гаф-чIал дапIну, чпин ягьна намус уьрхюри гъузрадар. Лазим гъабхьиш, гьадрарин ччвураррра дисуз гьязур вухьа. Математика дюз илим вушра, гьаддиъра къайда-йикк ккадрабхъруб алабхъуру. Хъа математикра, чан кIулиз фу гъафишра, саб фикирра дарапIди, тамам апIуз хъюгърур вудира хьуб мумкин ву. Ихь математикди «Табасарандин нурарин» юбилей къаршуламиш апIурайган, улихьмиди чаз гаф тувуб тIалаб дапIну, сягьнайиина удучIвну, чан улхбариъ «ухьуз словарар адар, айидарикра гъалатIар гизаф ка» пиди кIури, затра фикир дайихь.
Эгер му кас чIалниин ляхин апIурайир вуйиш, дугъу математикайинна чIалнан чан хусуси китабар адагъурайиш, дурар мектебариъкьан ишлетмиш апIурайиш, дугъаз аьгъюди ккундийи: табасаран чIалнан 8 агъзур гаф айи словарь сабпи ражари 1941-пи йисан, хъасин 1958-пи йисан, дурарин кьяляхъди 1982-пи ва 1989-пи йисари табасаран чIалнан орфографияйин словарар чапдиан удучIвну.
Мидланра гъайри, Б.Гь.Ханмягьямедовдинна К.Т.Шалбузовдин 2001-пи йисан Москвайиъ 25000 гаф айи «Табасаран чIалнанна урус чIалнан словарь» удубчIвну. Хъа гьамус ихь словарариин лихури имбур, дурар лазим вуйи ужуб дережайихъна хурайир тек сар аьлим ву. Дугъу 1977-пи йислан мина 2020-пи йисазкьан мектебариз урхурайидариз ва мялимариз ва жара пишекрариз лазим шлу, гьар касдин столиин духьну ккуни ургудар словарар чап дапIна. Дугъу гьацира ккергъбан классарин мялимвализ гьязур шулайи студентарина гьамус лихурайи мялимари ишлетмиш дапIну ккуни ва апIурайи 21 методикайин пособйир чап дапIна. Илим жигьатнаанра дугъу лезги чIалниинди удубчIву китаб табасаран чIалнаъра адарди гъибтрадар.Думу ляхнира лезгйирин группайин чIаларикан лезгйиринна табасаранарин чIаларин группа апIбаз аьхю кюмек тувну. Аьхирки дугъу, 1940-пи йисари ихь чIал ахтармиш апIури гъахьи А.Н.Генкойи ккебгънайи «Табасаран чIалнан диалектологияра» ккудубкIну, чап гъапIну. Гьаддиз гьаму касдизра чухсагъул кIуру йишв’ин, табасаран халкьдин шадлу серенжемдиъ гъудужвну, дугъан словарарик гъалатIар ка пуб зурба аьйибнан ляхин гъабхьну. Яраб мугъаз фунуб-вушра китабдиъ, газатдиъ, эсериъ авториз дярякъди гъалатIар гъузруваликан хабаркьан адайкIан? Мидланра гъайри, чпикан улхурайи кьюрид аьлимарра 15-20 йис мидиз улихьна гьюкуматдин тарихнанна филологияйин илмарин докторарди, профессорарди тасдикь дапIнайидар ву. Дурариз чпин илмин школйир, чпин илмин маракьар, чпин машгъурвалар айиб ву. Гьаци вуйиган кьяляхъ зиг, улигьдин гьюрматлу инсан. Яв ччвурра бисури адарза. Гъюзимбу уьмуркьан дюзди хъапIру инсанарикан ишриву. Гиранра мапIан.
