Учуз айи мялуматариинди, Табасаран райондин гъуларин тарих лап цIибдитIан ахтармиш дапIнадар. Гьамусяаьт яркьуди чпин тарихдикан дибикIнайи гъулар Хюрикк, Гуми ва Жвулли ву.
Жикъи къайд
Энвер Шукурович Мусаевди райондиъ сарпир вуди Хючна гъулан мектеб гъизилин медализ, ДГИСХ, СССР-ин ВС-дин ЦКУОС, Бакуйиъ уьмуми кьушмарин заан командованиейин училище уьру дипломариз ккудукIну. Хючна гъулаъ сарпир вуди офицер гъахьну. Табасаран райондиъ, Сибирский, Прибалтийский, Приволжский Кафари Кавказдин военный округариъ, хъасин республикайин жюрбежюр заан гъуллугъариъ гъилихну.
ЦIиб улихьнаси урус чIалниинди «Хючна ва Хючна гъулан агьалйир» кIуру цIийи китаб чапдиан удубчIвнийи. Му Хючна гъулан тарихдикан, гъулан тухмарикан, аьдатарикан, жямяаьтдикан мици яркьу мялуматар туврайи сабпи китаб ву. Гьаму йигъари думу китабдин автор, Мягьячгъала шагьриъ жюрбежюр заан гъуллугъариъ лихури гъахьи ихь ватанагьли, отставкайиъ айи полковник Энвер Мусаев «Табасарандин нурар» газатдин редакцияйиз, пешкеш вуди цIийи китабра хьади, хялижвди гъафну. Газатдин редакцияйин гъуллугъчйирихъди кIули гъубшу сюгьбатнаъ Энвер Шукуровичди «Хючна ва Хючна гъулан агьалйир» китабдикан, чан уьмрин рякъкан, Хючна гъулан тарихдикан ва гъийин деврикан ктибтнийи.
«Гьаму китаб гьязур апIуз ухдихъан мина ният ади гъабхьнийиз, амма узу бикIбан ляхнарихьан цIиб ярхла айивализ дилигну, думу ляхнихъ хъюгъюз амур апIурадайзуз. Дюзди гъапиш, 10 йис мидиз улихьна узу ич тухмикан китаб гъибикIнийза. Хъа му китаб лап гизаф ляхин ва вахт ккун апIурайиб вуйи. Гьаддиз, узхьан му ляхин апIуз удукьидар кIури, фикир гъюйзуз. Сад йигъан Мягьямед Юнусовди чан багъри Цухдигъ гъулкан китаб бикIурайиваликан хабар гъабхьнийзуз. Ва дугъу узузра йиз гъулкан китаб бикIуз теклиф гъапIнийи. Гьаци узу китабдиин лихуз хъюгъюнза. Йиз ужур дуст, узухъди саб классдиъ урхури гъахьи бай, тарихи илмарин доктор Мягьямед Гьясановди китабдин тарихи пай гъибикIну, хъа Табасаран райондиъ жюрбежюр заан гъуллугъариъ лихури гъахьи Тажудин Мягьрамовди гьякьикьи далилар, жюрбежюр тухмарикан мялуматар уч апIуз кюмек гъапIну. Дурариз аьхю чухсагъул мялум апIуз ккундузуз», – къайд гъапIнийи ич сюгьбатнан эвелиъ Энвер Мусаевди.
Китабдиъ чап апIуз мялуматар уч апIурайи вахтна, дугъаз Абас-къули агъа Бакихановдин абйир-бабар Хючнаан вуйиб сабпи ражари вуди ашкар гъабхьну. Мидланра гъайри, гъубшу насликан бикIурайиган, Хючнаъ 11 тухум ади гъахьивали ва гьарсаб тухум 8-12 сихлиз пай шулайивали китабдин автор мюгьтал гъапIнийи.
Июлин 5-пи йигъан Хючна гъулаъ му китабдин презентацияра гъабхьну. Гьадушваъ Табасаран райондин глава Мягьямед Къурбановди, райондин 90 йис хьпак баркаллу пай кивбаз лигну, Энвер Мусаев чан ччвурнахъан вуйи сяаьт ва Гьюрматнан грамота тувбиинди лишанлу гъапIну. Думу серенжем яркьуди кIули гъубшнийи. Автори чан китабра Хючна гъулан бязи агъсакълариз, библиотекйириз, мектебариз пешкеш гъапIнийи.
«Хючна ва Хючна гъулан агьалйир» китабдиз мялуматар гьязур апIруган, учу Хючна гъулан гьарсаб тухмиан вуйи агъсакълариз гьарсаб цирклиан ляхин табшурмиш гъапIнийча. Натижайиъ ляхин зарбди ва маракьлуди кIули гъябгъюз хьюбгъну. Сад йисандин арайиъ гьаму китаб гьязур гъапIунча. ИкибаштIан, китабдиъ нукьсанваларра ами, амма улихь диву метлеб кIулиз адабгъунча. Дидиъ Ватандаш дявдихъан мина Хючна гъулан агьалйирин уьмрикан, образованиейин цирклин артмиш’валикан, колхозарин деврикан, Ватандин Аьхю дявдикан, диндикан, погонар али ватандашарикан ва жара мялуматар тувна», – ктибтура автори.
Энвер Шукурович китаб гьязур апIру вахтна чаз алахьу читинвалариинра дийигънийи. Гизафси дурар ихь халкьдиз багъри тарих, жвуван тухмариан вуйи кюгьне ата-бабйир аьгъдрувалихъди, гизаф ихь ватанагьлийириз му жюрейин ляхин гъабхуз маракьлура дарувалихъди аьлакьалу вуйи.
Энвер Мусаевди му китаб шубуб томдикан ибарат вуйи китабси гьязур апIуз планламиш дапIна. Гьамусяаьт думу китабдин кьюбпи томдиин лихура. Райондиъ ва Хючна гъулаъ уьмрин гьяятназ кечирмиш апIуз дугъу чан хайлин ужудар теклифарикан Мягьямед Къурбановдизра мялум гъапIну. Мисалназ, ургур чвуччвун сар чи жасус даруваликан далилар хури, думу чуччун нуакьв таза алапIувал, ургур чвуччвун ва сар чуччун гъалайиъ хал-музей яратмиш апIувал, Башлу пир ва жара пирар къайдайиз хувал ва гьацдар жарадар. «Хючна ва Хючна гъулан агьалйир» китаб чапдиан адабгъуз Энвер Мусаевдиз 60-рихьна ихь ватандашари кюмекра гъапIну.
«Хючна гъулаз «Табаса-рандин юкIв», «гъул-чIвурд», «мялимарин гъул», «гъул-университет» ва гьацдар жара ччвурар тувна. Йиз гьисабариинди, Хючнаъ лихури гъахьи вари гьякимар ва дурарин веледар гьадушваъ аьхю гъахьидар ву. Гъи узу дурар вари китабдик каъну адруган, гиранар дапIнайидарра а. Хъа узу, сабпи нубатнаъ, варитIан агьли касар гьисабназ гъадагъунза. Мялуматар варидарикан уч дапIназа. Вари саб китабдиъ тувуз шлуб дар. Гележегдиъ цIийи китабариъ цIийи мялуматар тувдихьа.
Хъа ихь райондикан ва гъюру вазлиъ дидин юбилей къайд апIурайиваликан гьамци пуз ккундузуз: Табасаран район варитIан успагьи, варитIан мублагъ, варитIан багьалу йишв ву. Табасаран кьюбпи ваъ, сабпи Швейцария ву. Узу ихь жямяаьтдикан гъибикIунза, ва дурарин фикирлувал, сабурлувал, гьюрмат уьбхюз аьгъювал, жара инсанар ккунивал гъябкъиган, узу му халкьдин вакил вуйивалиин дамагълу ва шад гъахьунза.
Гъит, йиз Ватан мюгькамди артмиш ибшри, ихь халкьар ислягьвалин ва дуствалин аьлакьйириъ аьсрариан аьсрариз гъузри. Гьарсаб хизандиз бахт, сагъ’вал, хушбахтвал, берекет ва девлет ккун апIураза», – гъапну Энвер Шукуровичди.
Энвер Мусаев, Табасаран райондиъси, кIулди республикайиъра нумунади улупуз шлу ватандашарикан сар ву. Дицдар касариинди гъи Табасаранди дамагъ апIура. Гъит, Энвер Шукурович, увузра сагъ’вал ибшри ва яв кIваъ айи хиялар кIулиз удучIври.
