Улихьна йигъари Мягьячгъалайиъ яшамиш шулайи йиз багахьлу дишагьлийи телефондиан зенг гъапIнийи. Дугъан узуз дих апIбан дерди саб вуйи: «Йиз худлариз табасаран чIал аьгъю дубхьну ккундузуз. Учу ич хизандиъ ихь чIал апIури шулча, амма бицIидари ич гафариз фикир туври шулдар.
Йиз веледариз табасаран чIал ужуди аьгъя, думу аьхю бабан ляхин вуйи, хъа гьаци вушра, йиз худларихъди дурари урус чIал апIури шулу. Чан вахтна йиз дадайи фици чан вазифа тамам гъапIнуш, гъи узузра гьадму ляхин кIулиз адабгъуз ккундузуз. Узу узуз кюмекчйир агураза. Ва ичв редакцияйихьан узуз кюмек тувуз шулуш, узкан асиллу вуйиб тамам апIуз узура гьязур вуза», – гъапнийи дугъу.
Дагъустан – Урусатдин варитIан гизаф миллетар сатIиди дуланмиш шулайи республика ву. Республикайиъ «дагъустан» чIал адар, фицики ерли миллетари 31 чIалниинди гафар апIуру. Улихьди инсанар гъулариъ яшамиш шулайи вахтари бицIидариз бабан чIал ужуди аьгъяйи, хъа мектебдиз гъафи бицIидариз урус чIал затра аьгъюди шулдайи. Думуган мялимдин улихь бицIидариз урус чIал улупбан месэла учIруди дийибгъну шуйи. Хъа гьамус гъулариъра кмиди урус чIал апIура. Гъи ихь улихь бабан чIал уьбхбан месэла учIруди дийибгъна. Чпин бицIири урус чIал рягьятди апIруган, жигьил абйир-бабариз хушди шулу, хъа сакьюдар йисар улдучIвиган, дурари жвуван веледдиз бабан чIал аьгъдруваликан фикир апIуз хъюгъру. Гизаф мектебариъ ухьуз кюмек вуди бабан чIалнан дарсар кивра, хъа гизафдариъ, мялим адрувализ лигну, бицIидар бабан чIалнан дарсариз дяргъбан себебариз лигну, бабан чIалнан дарсар имдар. Эгер милли чIалниинди гафар дарапIри гъахьиш, дициб чIал дубгуру, ухьу вари гьаддин гъавриъ ахьа. Хъа чIал амдруган, миллетра амдрувал гьисаб ву, ихь милли аьдатар, культура, тарих саризра лазим гъузидар. Гьаддиз гъийин девриъ жямяаьтлугъдира, хизандира, мектебдира чIал уьбхбиин зегьмет дизигну ккунду.
Дагъустандиъ жюрбежюр миллетарин вакилар сар-сарихъди нюкгьиъ учIври, албагу ужудар хизанар арайиз хура. Дидкан ухьу разитIан шулдархьа. Вушра, мициб хизандиъ бабкан гъахьи бицIидариз я дадайин, я адашдин чIал аьгъюди шулдар, фицики адашдина дадайи чиб-чпихъди урус чIал апIуру. Мицдар хизанариъ веледариз милли чIал шли улупуру? Гьамусдин деврин абйир-бабари чпин вазифйир мектебдиин илирчуз чарйир агуру. Гьюкуматди милли китабар чап апIуз, мялимариз маважиб тувуз пул деебтишра, хизандиъ бабан чIалниинди гафар апIурадарш, вари харжар гьавайидар шулу.
«Ич дадана адаш табасаранар ву. Узуз табасаран чIал гъулаъ айи бабу улупну. Хъа йиз бицIину гъардшариз табасаран чIал затра аьгъдар. Му учу хизандиъ урус чIалниинди улхурайивалихъди аьлакьалу ву», – кIура 11-пи классдиъ урхурайи Мягьямедди.
«Учура табасаранар вуча. Хъа бицIи ватандихьан лап ярхла яшамиш шулача. Аьхюну гъардшиз табасаран чIал ужуди аьгъя, хъа узуз затра аьгъдарзуз. БицIиди вуйиган дидкан зат фикир апIури гъахьундарза, хъа гьамус дерд казуз. Узу табасаран чIал аьгъю апIбиин гьамус зегьмет зигуз хъюгъназа. Телефондиъ табасаран чIалнан словарь айиз, йиз багахьлуйирихъди словарин кюмекниинди гафар апIуз чалишмиш шулаза. Узуз табасаран чIал аьгъю апIуз гизаф ккундузуз», – кIура Русланди.
Милли чIалар дурграйивалин сабсана себебнакан къайд апIуз ккундузуз. Дагъустандин агьалйир, иллагьки табасаранар, жара касдиз гизаф гьюрмат апIру миллетар ву. Эгер саб мажлиснаъ сар вушра чIалнан гъавриъ адрахъру инсан аш, дугъахьна вуйи гьюрмат улупури, ухьу гьадму гъавриъ ахъру чIалниинди гафар апIуз чарйир зигурхьа. Гьамци яваш-явашди вари урус чIалнахьна гъюрахьа.
ЧIал уьбхбакан фикир кайидари гъи чпихьан удукьру мумкинвалар ишлетмиш апIура. Жюрбежюр дестйири жямяаьтлугъ тешкилатари бицIидарик гьевес капIри, социалин сетариъ жюрбежюр конкурсар гъахура, гъалиб гъахьидариз пешкешар тувра. Милли чIалариинди вуйи мялуматарин дакьатарира чIал уьбхбан ляхник ужуб пай кивра. Гьаци вушра, хизандиъ дадайизна адашдиз чпин веледдиз чIал улупуз ккун дархьиш, имбударин зегьмет зяя шулу. Учвухъ, газат урхурайидарихъ, саб суал хъипуз ккундазуз. Ичв велддиз, худлиз жвуван багъри гъулан ччвур аьгъяйин? Му суал шагьрариъ, Урусатдин жара йишвариъ яшамиш шулайи ихь ватанагьлийирихъ хъип-райиб вуйиз.
Ляхин гьамци ккебгъай: ичв бицIириз абайин ва бабан гъулан ччвур улупай, район фунуб-вуш, мялумат тувай, кми-кмиди гъулаз гъягъюри апIинай. Гьамус вари наана-вуш сейир апIуз гъягъюру, мисалназ, Гуниб райондин Гамсутль гъулаз. Гьадина гъя-гъяйиз, ичв багъри гъулаз гъарахай. Ичв гъул думу гъултIан багахьра ву, душваътIан ихь табасаранар яшамиш шулайи районарин гъулариъ табиаьтра уткануб ву. ЧIалнахъди таниш апIувал гьаддилан ккебгъурхьа. Умудлу вуза, швумал хьидарчва.
