Дагъустан Республика ляхин апIуз шлу гизаф агьалйир айи регион ву. Амма мушваъ лихру йишвар цIибтIан адар. Гьаци вушра, Урусатдин Федерацияйин жара йишваризси, ихь республикайизра. ляхин абгури, харижи уьлкйириан гизаф халкьарин вакилар гъюру.
Дагъустандиз асас вуди Азербайжандиан, Узбекистандиан, Казахстандиан, Таджи-кистандиан лихрудар гъюру. Дурар гизафси тикилишчивалин, алвер апIбан, ипIруб гьязур апIбан, тартиб апIбан цирклариъ лихури шулу.
Улихьна йисари ихь гьюкуматдиз харижи уьлкйириан гъафидар гизафси ихтиярсузди лихури гъахьну. Хъа гьамус Федералин миграцияйин гъуллугъ ижмишнаан думу ляхнихъ хъюбгъна. Уьлкейиъ улупнайи къайда чIур гъапIу харижи уьлкйирин агьалйириз Урусатдиз гъювал къадагъа дапIна.
Харижи уьлкйириан ихь республикайиз дуфнайидарин гьякьнаан суалар хьади, узу МВД-йин РД-йиъ айи миграцияйин месэлйириз лигру Управлениейин иммиграцияйин ахтармишарин отделин аьхюну инспектор, ихь ватанагьли, полицияйин капитан Багьудин Рягьимовдихьна илтIикIунза. Ич арайиъ гъабхьи сюгьбат жикъиди исихъ чап апIурача.
– Багьудин Исаевич, ихь республикайиз харижи уьлк-йирин вакилар гъювалин себеб фу ву?
– Харижи уьлкйирин вакилар, образование гъадабгъуз мумкинвал адарди, ужуб кесп гъадабгъуз дархьидар, хизан уьбхюз гъазанж адрувализ лигну, ихь уьлкейиз гъюру. Мина лихуз гъювалин сабсан себеб – Дагъустандиъ ислам дин хъапIрайивал ву. Хъа жвуву хъапIрайи диндин гъавриъ айидарихъди ляхин апIуз рягьятдира шулу. Дагъустандиъ гъазанмиш апIурайи пул дурарин хизанариз аьхю гъазанж ву, чпиз туврайи маважибдикан рази вуди, дурар ихь республикайиъ лихура.
– Харижи уьлкйирин агьалйир ихь гьюкуматдиз гъювалиин ва кьяляхъ гъягъювалиин фици гюзчивал гъабхурачва?
– Сяргьятарилан улдучIвубси, гьарсар касдикан мялумат учухьна рубкьура. Гюзчивал гъабхбан гъурулуш ужуди либхура. Харижи уьлкейиан гъафи гьарсар касди «шил» гъибтра. Гьадму «шилнахъди» аьлакьалу вуди, думу кас фила ихь уьлкейиз гъафнуш ва фила гъушнуш, компьютерари аьгъю апIура. Харижи уьлкйириан гъафи гизаф касар ихь ресубликайиан тина жара регионаризра гъягъюру. Мисалназ, гъийин йигъаз Азербайжандин сяргьятарилан мина ихь республикайиз 400 000 кас гъафну. Дурар вари Дагъустандиъ гъузрадар, гьаддиз жара регионариз гъушдар миграцияйин гьисабнаъ ди-йигънуш, патент гъадабгънуш, гюзчивал гъабхуз читинди алабхъура. Урусатдин къанунариинди, миграцияйин гьисабнаъ дийигъну адру касдиз ихь уьлкейиъ 90 йигъантIан артухъ гъузуз ихтияр адар, дидлан тина вуйи 90 йигъан думу чан уьлкейиъ духьну ккунду. Харижи уьлкейиан дуфнайи касди гьаму къайда чIур гъапIиш, компьютери аьгъю апIуру ва дугъаз хъана ихь уьлкейиз гъюз къадагъа дивру. Эгер харижи уьлкейин ватандашдиз 90 йигъантIан артухъ ихь уьлкейиъ гъузуз ккундуш, дугъу, зегьметнан миграцияйин отделиз илтIикIну, патент гъадабгъну ккунду. Патент гъадабгънайи касдихьан, пошлина туври, учв лихурайи региондиъ гизаф вахтнара гъузуз шулу. Дурариз, оборонайин цирклиъ ктарди, имбу йишвариъ лихуз ихтияр а. Харижи уьлкейин виза хьайи ватандашариз ляхин апIуз ихтияр тувру. Дурар ихь уьлкейиз гъювалин къайда жараси албагура. Мисалназ, фирмайи чаз лазим вуйи пишек-рариз ляхниз теклиф апIуру. Дицисдар пишекрар ихь уьлкейиз квотайиинди гъюру.
– Харижи уьлкйириан ухьухьна гъюрайи касариз Урусатдин къанунарикан, чпиз айи ихтиярарикан хабар айин?
– Ваъ, 90% дицдар касариз ихь уьлкейин къанунарикан мялуматар адар. Амма къанун аьгъдрували жавабдарваликкан азад апIудар. Сабпи ражари къайда чIур гъапIдариз гъагъи жаза туври шулдар; дурариз къанунарикан ктибтурча, мялуматар туври, гъаврикк ккаурча ва административ жаза (2 агъзурилан 5 агъзур манатдиина журум) тувну гъитру. Эгер 60-70 йисан яшнаъ айи кьаби кас алахъиш, дугъан язухъ апIру вахтарра шулу. Асас вуди къанун тамам апIувал РФ-дин ватандашарикан тIалаб апIура. Урусатдин ватандашди чан хулаъ гъитнайи, ляхниз гъадагънайи касдихъан жавабдарвал гъабхуру. Дурари харижи уьлкйирин ватанагьлийириз ихь къанунарикан кидибтну ккунду. Эгер ихь уьлкейин ватандашди чан хулаз харижи уьлкейиан дуфнайи кас гъадагъураш, думу чан хулаъ регистрация апIувал лазим ву, думу гъягъру-гъюру йишвкан (жара шагьрариз) учуз мялум дапIну ккунду. Хъа харижи уьлкейин ватандаш къанунсузди ляхниз гъадагъу фирмайи 250 агъзурилан 800 агъзуриина журум тувру.
Жара йишвариан ихь уьлкейиз гъюру касари ерли къанунариз гьюрмат апIури ккунду. Эгер кьюб ражари къайда чIур гъапIиш, думу касдин ихь уьлкейиз гъювалин ихтияр 5-10 йисазди хъябкьрача. Къанунсуз миграцияйихъди гьаммишан женг гъабхурача. Натижйирра ужудар ву.
Улихьна йисари патент гъадабгъру йишвариъ нубатар хъади, къайда адарди шуйи. Гьамус шартIар ужудар ву. Харижи уьлкйирин ватандашар гъюри, патентар гъадагъура.
Гьаму йисан эвелиан мина октябрин 24-пи йигъаз республикайиъ ляхин апIурайи харижи уьлкйирин ватандашариз 10995 патентар тувна. Патентарилан республикайин бюджетдиз 225 миллион манат гъазанж гъафну. Харижи уьлкйирин ватандашарин игьтияжар гьуркIувал вари пулихъ ву. Хъа, патентарилан гъюрайи пул ктарди, имбуну пул Урусатдин Федерацияйин федералин бюджетдиз гъябгъюра.
– Чухсагъул интервью тувбаз.
