Умгьанат Сулейманова
13-пи январь – журналистикайин цирклиъ лихурайи пишекарвалин йигъ – багахь шули, узу табасаран журналистарин арайиъ йиз нубатан макьалайин игит агуз хъюгънийза. Дупну ккунду, милли журналистикайиъ лихурайидарин сан-гьисаб улихьганси дарди, гъи думукьан аьхюб дар. Себебарра варидариз ашкар вухьуз – бабан чIалниинди урхуз-бикIуз аьгъюдар йислан-йисаз цIиб шулайиган, дид’инди маькалйир дикIуз ккунидар ва му ляхин уьмрин пишеди ктабгърудар имбубсан кьит гъахьну.
Аьхирки узу табасаран шаир, мялим ва журналист Шюшеханум Керимовайихъди сюгьбат гъабхувалиин дийигъунза. Думу гъи ихь кьюбиб районариъ ва Дербент шагьриъ кIули гъягъру аьхюнуб пай культурайин, чIалназ бахш дапIнайи ва жара жямяаьтлугъ серенжемариъ жанлуди иштирак шула. Дидланра савайи, дугъу хайлин вахтна «Табасарандин нурар» газатдихъди яратмиш’валин аьлакьйир уьрхюри гъахьну, хъасин газатдин мухбирдира гъилихну.
Узу Шюшеханум Керимовайихъди вуйи сюгьбатнаъ жюрбежюр темйир гъитIирккунза… Сарун ярхи апIидарза, гъит дугъу чав варидикан кидибтри…
ЧIалнахьна ккунивал байвахтнахъанмина айиб вуйзуз.
Узу Табасаран райондин Вечрикк гъулаъ бабкан гъахьунза. БицIивахтнахъанмина гьарган хлиъ китабар, журналар, газатар ади шуйиз. Йиз бицIи вахтари аьхю хизандиъ гьарсар бицIиризра чан гъайгъушнар ади шуйи… Узура ихь гъулариъ думуган айи ляхнар дургъури, абйир – бабариз кюмек апIури гъахьунза. Думу йисар кIваин апIруган, аьхюдарира, бицIидарира гьар вахтна фу-вуш цIийиб дубгъури, маракьлуди вахтар гьаъру йисарси гьисаб апIурза. Мисалназ, сифте гашдин бархлар, цIиб вахтналан чIатху халачйир, кюмсер, хъасин иччи мурсларин халачйир урхури, вахтар гьаъри шуйча. Ич терефнаъ гьалвар урхуз кьанди хъюгънийи. Гьацира, гьар хизандиъ думу вахтари газатариз, журналариз подпискара апIури шуйи. Советарин вахтари райондиъ удучIвурайи газатар дурурхру касар ихь гъулариъ адайи, гъапишра, кучIал даршул.
Гьамусяаьт фикир апIруган, думу вахтнан китабар, газатар, журналихьна вуйи маракьлувал аьхюб вуйи. Азад вахт ккабхъубси, дурар хлиъ шуйиз. Халачи чкиди убхури гъахьнушра, йиз уьмур халачачивализ бахш апIуз ккун гъабхьундайзуз. Йиз тухумдиъ мялимвалин пише кайидар гизаф айиган, узу сифте мялимвал ктабгъунза ва 1981-пи йисан Буйнагъск шагьрин педучилище ккудубкIну, Курккарин кьялан мектебдиъ лихуз хъюгъюнза. Гьадму йисхъан хъюгъну, думуган райондин «Табасарандин нурар» газатдин редакцияйиз йиз шиърар хътауз хъюгънийза. Газатдин машарик дурар кми-кмиди каъри шуйи. Гьацира, бязи вахтари макьалйирра дикIури шуйза.
Журналистикайиъ сабпи гамар
Воронеж шагьриъ яшамиш хьуз хъюгъиган, заан образованиейикан фикрар апIури, узу экзаменариз гьязур хьуз хъюгънийза ва журналистикайин факультет ктабгънийза.
Му шагьрин университетдиъ думу вахтна му факультетдик кучIврайидари харижи уьлкейин чIалнан экзамен тувну ккундийи (10-пи классдин программайиинди). Узу мектебдиъ 5–6-пи классариъ француз чIал ахтармиш гъапIнийза. 10-пи классдин программайиинди узхьан экзамен тувуз хьибдар кIури, документар тарихдин факультетдиз тувнийза ва 1991-пи йисан думу факультетдин урхуб ккудубкIунза.
Белгородский областдиъ яшамиш шлу вахтна райондин газатдиз макьалйир хътаури гъахьунза. «Родной край» кIуру газатдин 70 йисандин юбилей къайд апIру вахтна штатдиъ адру мухбирарин арайиъ гъубшу конкурсдиъ 2-пи йишв гъадабгънийза. Сабпи йишв гъадабгъур Ватандин Аьхю дявдин иштиракчи вуйи. Думу вахтна узу йиз кIваз тясир гъапIу ужудар гьядисйирикан, инсанарикан, узу лихурайи мектебдиъ ва узу яшамиш шулайи гъулаъ гъушу серенжемарикан бикIури шуйза. Йиз фикриан, журналистикайин факультет ккудрубкIишра, му пишейихъ юкIв хъади, инсанди чан аьгъювалар артухъ апIури гъахьиш, ляхин апIуз шулу. Гьацира, му кеспнахъ хъайи вахтна журналистдин вари терефарихъан аьгъювалар артухъ шулу.
Газатдиъ лихувал
Узу 2015-пи йисан 1-пи ноябрихъан «Табасарандин нурар» газатдиъ лихуз хъюгънийза. Дупну ккундуки, сабпи вахтари читинди алабхънийзуз. 31 йисандин арайиъ ихь чIал апIру инсанар тек-бирра адру юрднаъ яшамиш шули гъахьиган, макьала бикIру вахтна словарарихьинди илтIикIури гъахьунза. Багахь гъарашугъар хьадру вахтна, увуз кюмек апIрур фуж шулу? Гьацира, жарадарихьан гьерхайиз, йиз фикриан, китабарихьинди, словарарихьинди илтIикIуб хайирлу вуйибси гьисаб апIурза. «Аьгъювалари гъюнариз илзигурдар» кIуру мисал а. Дурар наан вушра, фила вушра герек шулу. Аьгъюваларихьна маракьлувал айи инсандиз тIагъру хьуз вахт шулдар. Узу лихуз хъюгънайи вахтна «Дагъустанлуйири Урусат гъюбхну» кIуру темайиз вуйи макьала бикIбан бадали, саб гьяфтайиъ интернетдиъ айи материал ахтармиш апIури, таниш инсанарихьан думу вахтнан гьядисйирикан гьерхри гъахьунза. Ихь республикайиин жара гьюкуматариан вуйи террористар алархьу вахтна узу Дагъустандиъ адайза. Телевизориан гъябкъну кIури, макьала бикIуб думукьан рягьятди дар. Думуган гьар вазлин пландик террорихъди женг гъабхбаз вуйи тема кади шуйи. Гьаддиз Дербент шагьриъ айи вари тешкилатариъ гъягъру серенжемариъра иштирак шули гъахьунза.
Юкьуд йисандин арайиъ газатдиъ дилихну, йиз балин теклифниинди, Москвайиз гъушнийза. Хъа йиз фикриан, йиз 75 йис хьайизкьан газатдиъ лихуз ккайза. «Инсанди планламиш апIуру, хъа Аллагьди чан йишв’ин дивру» кIурира шулу…
Ужур журналист хьпан бадали инсанарихьна гьюрматлувалиинди илтIикIури ва чан аьгъювалар артухъ апIуз чарйир зигури ккунду. Фуну пише гъадабгъишра, йисариинди цIийи аьгъювалар адарди лихури гъахьиш, натижара гьациб шулу. Газатдиъ лихурайи йисари швнур-сар ужудар ихь табасаранлуйирихъди таниш гъахьунза. Ужудар инсанарикан дибикIну, узу гъибикIуб дурариз кьабул гъабхьиган, узуз узу варитIан бахтлу инсанси гьиргъуйзуз. Газатдиъ лихуз хъюгъну миди узу макьалйир жикъиди дикIури шуйза. Гьацира, мушваъ яшамиш хьуз хъюгъяйиз, Дербент шагьур танишуб дайзуз. Шагьур дубгъайиз, инсанарихъди таниш хьайиз, ихь халкьарин уьмрихьна вуйи лигбарин гъавриъ хьайиз, читинди алабхънийзуз.
Мялимвалин рякъюъ
Узу 2 йисан ихь Табасаран райондиъ, 23 йисан Белгородский областдин Грайворонский райондин Козинка кIуру гъулан кьялан мектебдиъ гъилихунза. Узу лихуз хъюгъру вахтна му цIийиди абццнайи мектеб вуйи. Йиз фикриан, мялимвалин пишера яратмиш’валин пишеси гьисаб апIуз шулу. «Мялимди, учв фтихьна маракьлувалиинди илтIикIураш, чахь урухурайидарра гьаддихьна аьшкьламиш дапIну ккунду», – кIури шулу. Узу ккергъбан классариъ лихури гъахьнушра, йиз ученикарин литературайихьна, урус чIалнахьна вуйи аьшкь артухъ апIбан гъайгъушнаъ шуйза. Мектебдиъ планарихъди, тетрадарихъди, документарихъди вуйи ляхин гизаф шуйи. Газатдиъ лихруган, думу «кIажарин ляхин» адрувал ужу ву.
Аьгъювалари шлиз манигъвал гъапIну?
Гъийин гизаф жигьиларин кIулариъ «аьгъювалар адаршра, мадар апIуз шулу», кIуру фикир айивал узуз кьабулди дарзуз. Ухьуз кIваинди имихьуз, советарин вахтари образование адру баяр тек-бирра адарди гъахьиб. Аьгъювалари шлиз манигъвал гъапIну, я апIура? Аьгъювалар адрували ихь жигьилар къанунсуз рякъяриъ ахьру. 29-пи октябри ихь республикайин аэропортдиъ гъахьи гьядисйирра аьгъюваларна тербия адрувалин натижа дарш, дишагьлийирна бицIидар айи самолётдиин алархьуб шлин кIулиз гъюруб ву?
Ихь баяр-шубарин гележег ужуб хьпан бадали, дурарин илимдихьна вуйи маракьлувал артухъ хьпан бадали, ухькан гьарсари удукьруб дапIну ккунду. Интернетдиъ айи ужубси, харжибра кIулариъ убжрайи жигьиларин абйир-бабаризра дурари гьапIраш, закур дурар наанди гъягъюруш, аьгъдар. Гъийин девриъ жигьиларин арайиъ гъалатIар ктарди бикIурайир алахъиш, кьадарсуз шад шулза.
Аьгъювалар айи касдиз багъри чIалниинди урхуз-бикIуз аьгъю апIуб думукьан читин ляхин дар. Йиз фикриан, фуну гьюкуматдиъ, фуну пIипIнаъ инсан яшамиш шулашра, къанунарин гъаври ади, дурарин рякъди гъушиш, ужи ву. Я багъри чIалниинди, я ихь гьюкуматдин вари тешкилатариъ ишлетмиш апIурайи урус чIалниинди гъалатIар ктарди бикIуз аьгъдрудари харижи гьюкуматарин чIалар ахтармиш апIури шулу. Жвуван бицIидар, худлар дарсариз гьязур шлу вахтна кюмек апIбан бадали вушра, багъри чIална урус чIал герек шлуб кIваълан гьархну ккундар. Дурари хлиъ китабар, журналар гъадагъбан бадали, абйир-бабар, мялимар ва жара багахьлуйир нумуна вуди ккунду.
Хъана журналистикайиз
Сачдин апрелин вазлихъанмина узу «Литературайин Табасаран» кIуру ихь чIалниинди удубчIвурайи журналиъ лихуз хъюгъюнза. Душваъ кьюрпи редакторин вазифйир кIули гъахураза.
Табасаран чIалниинди бикIурайи шаирариз узхьан шлу кюмекра апIури шулза. Гьацира, Табасаран ва Хив районариъ гъушу серенжемариъра иштирак гъахьунза. Ихь дюн’яйин аьгьвалат ужуб терефназди дигиш шул кIури, фикрарра апIури гъахьунза. Сач 22-пи майди 70-тIан артухъ террористари йиз хулар айи гъулна, гъумши гъулар гъидисуб кIваин дарапIди гъузуз шуладарзухьан. Йиз кючейиъ женгарра кIули гъушнийи, гьамусяаьтра сяргьятарик карснайи Грайворонский райондин гъулариъ яшамиш хьуб хатIалу ву.
Сагъу фагьум гъалиб шул кIури, цIийи йисак умуд кивраза.
