Мейлан Нежефов
17-пи январь вари дюн’яйиъ бицIидари ва живанари цIийиб адабгъувализ бахш вуйи йигъси къайд апIура. Гьамдихъди аьлакьалуди гъийин макьала ихь бицIидариз вуйи мультфильм бабан чIалназ илтIибкIбан темайиз бахш апIурахьа.

 

ЦIийи йисаз улихьна йигъари Дербентдин 12-пи мектебдиъ, Табасаран райондин гимназияйиз дахил шулайи бицIидарин багъдиъ (Хючнаъ), ТIаттил гъулан мектебдиъ ва Хив «Ромашка» ччвур али бицIидарин багъдиъ табасаран чIалназ тазади илтIибкIнайи «Профессор «Гьазяли» мультфильмдин презентацйир кIули гъушну. Дагъ. Огнийин, Мягьячгъалайин, Каспийскдин урхбан идарйириъ баяр-шубариз мультфильм улупбан планар улихьра хьими.
Дагъустан Республикайин табасаранарин милли культурайин автономияйин дахилнаъди мультфильм табасаран чIалназ илтIибкIбан проектдин автор ва тешкилатчи ихь шаир ва жямяаьтлугъ кас Эльмира Аьшурбегова ву.

– Эльмира Аьшурялиевна, мультфильм ихь чIалназ илтIибкIбан проект фици арайиз гъафиб ву?
– Ихь бицIидар ухьуз рякъюри-рякъюри бабан чIалнахьан ярхла шула. Эгер бицIидарин багъдин ва ккергъбан классарин яшнаъ жвуван чIал аьгъю дубхьнадарш, бай-риш бабан чIалнахьан гьаргандиз гьадатIу мисал ву. Хъа бицIи яшнаъ бабан чIалниин аьшкьлу апIуз айи рякъярикан саб – багъри чIалниинди мультфильмар улупуб ву. Гьаддиз му ляхин ухдитIан фикриъ айиб вуйиз.
2022-пи йисан Президент-дин культурный инициативйирин фонддиз Корней Чуковскийдин махъварин бинайиин дивнайи мультфильмар табасаран чIалназ илтIикIбан проект хътапIнийза. Думу йис писателин 140 йисан юбилейдинубра вуйи. Аммаки грант тувундайи. Йиз фикриан, хъадапIнайи проектдин зяиф тереф – мультфильмарин авторарихъди йикьрар адрувал вуйи. Гьамусяаьт авторвалин ихтиярариз аьхю дикъат тувра.
Хъасин саб жерге мультфильмар дагъустан чIалариз илтIикIнайи «Джигит ТВ» каналин регьбер Эмран Гьюсейновдихъди таниш гъахьнийза. Ман ша Аллагь чаз, дугъу чахьан шлу вари кюмек тувнийи ва ляхин сар игитрин сес кайи «Профессор Почемушкин» мультфильмдилан ккебгъуб теклиф гъапIнийи. Гьаз гъапиш гизаф сесер кайи мультфильм аппаратурайик бикIуб читинди алабхъуру.

– Думу мультфильм фтикан ву?
– Мультфильм гизаф серйиринуб ву. Учу, мультфильмдиин гъилихдари, 20 серия ихь чIалназ илтIикIунча. Гьарсаб серия дакьикьа – дакьикьана гьацI вахтнан арайиъ гъябгъюра. БицIидариз гьар серияйи, бабан чIалниин аьшкьлу апIбахъди сабси, цIийиб аьгъю апIру мумкинвал тувра.
Саб жерге дагъустан чIалариз илтIибкIруган, мультфильмдин ччвур «Профессор Почемушкин» дигиш дарапlди гъибтнайи. Хъа къумугъ чIалназ «Негечи профессор» кIури таржума дапIнайивал кьабул гъабхьнийчуз. Учура Почемушкин ихь чIалниинди фици ужуди ебхьуруш абгури, «гьаз» ва «гьапIуз» ччивариккан гизаф ччвурар дюзмиш гъапIнийча. Гьадраригъян Гьазяли ччвур гъядябгънийча. (Диди зарафат кади кIуру «хабаряли» гаф кIваин апIура). Ихь чIалниинди мультфильмдин ччвур «Профессор Гьазяли» ву.

– Мультфильмдиин гъилихдар фужар ву?
– Узухъди сатIиди текст табасаран чIалназ илтIибкIуз ихь шаир Сунаханум Исаева-Гьяжикъурбановайиз теклиф гъапIнийза. ЧIал бицIидар гъулайди гъаври ахъруб дубхьну ккундийи. Хъа Сунаханумдик гьациб бажаранвал кайиб аьгъяйзуз.
Текст урхуб чаина гъадабгъуз тIалаб апIури, сифте ихь театрин режиссёр Жанбулат Гьябибовдихьна илтIикIнийза. Думу рази гъахьнийи. Аммаки, хьадну дугъаз вахт айиган, ич ляхин хъубкьундайи. Хъасин, театрари ляхин ккебгъган, дугъаз му проектдиин лихуз мумкинвал гъабхьундайи. Мультфильмдин игитрин сесниинди улхуз шлиз гъач кIуруш, фикрарикк ккахъну гъахьнийза. Гьадму вахна ич таржумайин читин йишвар редактировать апIуз «Табасарандин нурар» газатдин жавабдар секретарь вуди, чIалниин лихури аьхю тажруба айи Мегьти Аьдиловдихьна илтIикIнийза. Дугъу, дерин дикъатниинди текст къайдайиз дубхну, узуз думу урхруган, узуз сес гъибихъуб гъаври гъахьнийза. Сес бикIузра швнубна-сабан Мягьячгъалайиз душну ккундийи. Хъа думу багахь яшамиш шулайивалра хайирназ вуйи.
Ихь миллетдин вакиларин проектариз гьарган чаан удукьру кюмек тувру жигьил композитор Мюгьюряли Аьбдуллаевди Мехти Аьдиловдин сес чан студияйиъ гъибикIнийи. Монтаж «Джигит ТВ» каналин пишекар Адам Хасбулатовди кIулиз адабгъну.
Узуз дурариз варидариз аьхю чухсагъул пуз ккундиз! Дурарикан гьарсар заан пишекарвалин дережайиъди гъилихну.

– Мультфильмдиин лихруган, читинвалар гизаф алахьнийчвуз?
– Культурайин автономйир жямяаьтлугъ тешкилатар ву. Дурариз пул гъюрайи йишв адар. Гьаддиз фукьан ужудар проектарра кIулиз адагъуз читинди шулу. Мультфильмдиин гъилиху гьарсар пишекри чан аьхюну пай зегьмет, ихь бицIидарин чIал уьбхбаз кюмек вуди, бахш гъапIу мисал ву. Хъа чарасуз вуйи харжариз Ставропол крайдиъ яшамиш шулайи Афна гъул’ан вуйи Нариман Аьбдулкеримовди ва ихь халкьдин кьягьял депутатди гъахьи Марат Аслановди мицдар проектариз туву дакьатар ишлетмиш гъапIнийча. Аьхю чухсагъул чпиз!

– Эльмира Аьшурялиевна, презентацйириъ бицIидари мультфильм фици кьабул гъапIну?
– Вари йишвариъ мультфильм бицIидарира, аьхюдарира аьшкьниинди кьабул гъапIнийи. БицIидар дикъатниинди лигураш, саспи серйирин кьяляхъ, суалариинди ахтармиш апIури гъахьунза. Аьхюдаринси гъудуркьу жавабар тувуйи. Хъанара-хъанара улупай кIури, цIийи серйир тIалаб апIуйи. Хиварин багъдиъ гьарсаб серияйин кьяляхъ бицIидари гурлу гарччлар йивуйи.
Йиз чухсагъулар гизаф шулашра, дурар кутIутIушвди газатдиъ тувуб тIалаб вуйиз. Аьхю чухсагъул, презентацйир апIруган, узуз Дербентдиъ кюмек гъахьи табасаран чIал кивру мялимарин секция-йин кIулиъ айи Нарижат Пашаевайиз ва дугъан гъарашугъариз, Табасаран райондин гимназияйин директор Элина Шихмягьямадовайиз, ТIаттил гъулан мектебдин директор Шагьзада Аскендеровайиз, Хиварин «Ромашка» ччвур али бицIидарин багъдин заведующий Бесхалум Абукаровайиз ва дурарин коллективариз!
Жаради чухсагъул пуз ккундузуз Табасаран райондиъ презентацйир гъахуз кюмек гъапIу Айваз Гьюсейновичдиз ва Сунаханум Кьасумовнайиз, Хив райондиъ презентация тешкил гъапIу райондин культурайин, спортдин, жигьиларин политикайин ва туризмдин отделин кIулиъ айи Казбек Къазиевдиз, Табасаран НКА-йиъ яракар гъахьи вари гъарашугъариз! Дурарикан гьарсарин кюмек дайиш, ухьхьан му ляхнин натижа гьамциб разивалиинди йивуз хьидайи.