Зубайдат Шябанова
«Табасарандин нурар» газатдин гъубшу нумрайиъ мартдин 18-дилан 29-диз Дагъустандиъ Вариурусатдин наркотикариз аькси «Аьжал масу туврайи йишвкан мялумат тув» кIуру акция гъябгъюрайиваликан гъибикIнийча. Гьаму акцияйик «Табасарандин нурар» газатдира чан пай кивра.
Гьаму макьалайиъ учу бицIидарин ва живанарин наркоманияйикан, наркотикари туврайи зарарнакан ва дидкан айи хатIайикан ктибтурача. ИкибаштIан, экспертдин кюмек дарди му макьала гьязур апIуз шлуб дар. Гъийин эксперт республикайин наркодиспансерин амбулаторияйинна поликлиникайин отделениейиъ хайлин йисари заведующийди гъилиху, гьамусяаьт наркодиспансерин духтир-нарколог, психолог, «Табасарандин нурар» газатдин аьхю дуст Раисат Сягьидова ву.
Деврин бала
БицIидарин ва живанарин наркомания – му ихь деврин бала дубхьна. «Наркотикарихьна вуйи модайи» хайлин жигьилар му аьзарнакан асиллу апIура. Республикайиъ наркотик кайи бязи сурсатар ужузди масу гъадагъуз мумкинвал дубхьна, хъа дурар масу туврайи йишвар ва кьадар артухъ хьуз хъюгъна.
Раисат Сягьидовайи къайд гъапI-ганси, аьхиримжи вахтна, «пучIу наркотикар» яркьуди тарагъуз хъюгъбахъди сабси, дурариина хайлин жигьиларин ва живанарин фикир жалб хьуз хъюбгъну. Жигьилари, думу наркотикарикан айи хъатIасузваликан зат фикир дарапIди, чпиз ккун гъабхьи вахтна думу гатIабхьуз шулу, кIури фикир апIура.
Наркоманияйин профилактика гъабхбаъ аьхю мяна айивал гьисабназ гъадабгъну, Раисат Сягьидовайи, абйир-бабари гьапIну ккундуш, ктибтура.
Маракьлу машгъулат
«Эгер ичв велед бицIивахт-нахъанмина чан азад вахт спортдиин вая жара ужудар ляхнариин жалб апIури, дид’ин гьевеслу ва маракьлуди вердиш духьнаш, дугъаз наркотикар затра лазим хьидар ва дурарикан фикир апIуз вахтра хьибдар. Амма живанди, азад вахт фици гьапIну ккундуш, чав кадабгъну ккунду. Абйир-бабари бицIириз даккунди думу жюрбежюр кружокариз гьауб дюз дар.
БицIидарин хасиятнаъ гьамциб хусусивал а: швнуд-сад йисак сабан дурарин «критический вахт» кIуруб шулу. Гьадму вахтна бицIидарин хасият дигиш шулу. БицIири чав учв агуз, яна чан юкIв хъайиб абгуз хъюгъру. КчIихбарин спортдиз, шахматариз, жара секцйириз гъягъюз ккун шулу. Му вахтна дугъаз къаршу махьанай. Гъит, живанди чав абгри. Чан гьевес за апIру ужудар маракьар гъидихъу бицIири азад вахт чIурубдиз харж апIудар.
Ачухъ сюгьбат
Аьхюнуб пай абйир-бабари чпин веледарихъди наркотикарин гьякьнаан, дурари тувру хатIайикан ва зегьернакан саб гафра апIудар. Дурарин фикриинди, фукьан кьанди веледдиз наркотикарикан аьгъю гъабхьиш, гьадмукьан ужи ву. Учву дурарихъди сюгьбат гъабхуз кьан апIурачва, хъа наркотикарикан дурариз мектебдиъ, кючейиъ, телевизориан ва наан жара йишвхьан деебхьнура хабар хьибди. Наркотикар айиваликан хабар тувайиз учву ичв веледариз варитIан авазнан касарра духьну ккунду. Гьадмуган ичв гафар ва ичв фикир бицIири асас гьякьикьатси гьисс апIиди.
«Гъагъидарси», «пучIу» наркотикаририканра хатIа айивалин, вари жюрейин наркотикар къанундиъ гъадагъа дапIнайивалин веледар гъавриъ тIаай. ТIяаьм дадмиш апIуз пулсузди туврайи наркотик кайи сурсатдиканра хатIа айивалин гъаврикк ккаай ва, думу фтиинди ккудубкIуруш, мисалариинди кидибтай. Ичв велед аьхю хьайиз наркотикарикан вуйи мялуматар учвуз вари аьгъяди ккунду. Ва, эгер бицIири наркотикарикан суал тувиш, дугъкан хъял гъюри, увуз думу лазим вуйиб дар, кIури, жвувак гъалабалугъ микипанай. Думу гъалаб бицIири гьисс гъапIиш, му гъадагъа вуйи тема дугъан кIваъ жиниди артухъдиси маракьлу шулу. Сюгьбатар гъайихай, гьадму темайиан сатIиди кинойиз лигай. Сюгьбат ачухъуб дубхну ккунду. КучIал мапIанай. Интернетдин кюмекниинди бицIири ичв гафар рягьятди ахтармиш апIуру. Ва думуган учв’ина вуйи ихтибар дубгуз мумкин ву.
Дустариз лиг
Учу абйир-бабариз сабпи нубатнаъди веледдин хасиятнаъ шулайи дигиш’валар вахтниинди аьгъю апIуз ва лазим вуйи уьлчмйир кьабул апIуз гьаммишан фикир тувуб теклиф диврача. Ичв веледдин дустар фужар вуш, аьгъю апIинай. Гьаддиз гьеле бицIивахтнаанмина дурар ичв хулаъ хялижв апIинай. БицIидари ва живанари наркотикар ваъ, хъа дурарихъди аьлакьалу уьмрин аьгьвалат ктабгъура. БицIидарихъди зарафатариинди дурарин юкIв аьлиб фу вуш ахтармиш апIури, уьмрин ужудар инсанарикан, ляхнарикан сюгьбатар гъайихай.
Бязи девлетлу хизанариъ бицIидари наркотикар ишлетмиш апIуз хъюгърувал саризра жиниб дар. Узу варидарикан улхурадарза. Зиихъ гъапиганси, веледдиз вахт гьяйиф апIурайи, сюгьбатар дурухрайи, закурин йигъкан фикир кадру ва жарарин гьиссарихьна вижнасуз вуйи хизанариъ веледар чиб чпин ихтиярнаъ шулу. Наркомания тарабгъбаз себеб шулайиб – хизандиъ дидкан дулухрайивал, дидин хатIалувализ фикир тутруврайивал ву. Эгер адашди хулаъ думу ишлетмиш апIураш, велед дидихьна хъана ухди зигиди.
Эгер учву веледди наркотикар ишлетмиш апIурайивал гьисс гъапIнуш, дугъахъди сюгьбат гъабхуз кьан мапIанай. Суал ачухъди, кьатI’иди тувну ккунду. Хъа живанди жавабнахьан кIул ккадабгъураш вая ишлетмиш дарапIрайиваликан гъапиш, наркотикар ахтармиш апIру анализ тувуз теклиф дивай.
Наркотик инсантIан кьувватлуб ву
Наркотикарихьна вуйи гьевеснахьан живан уьрхюз чпин фикрар ва хиялар бицIидарихъди сабси гьял апIурайи, ужудар дустариз хулаз теклиф апIурайи ва чпира сатIиди жара дустарихьна хялижвди гъягъюрайи мюгькам хизанди кюмек тувру. Хушбахтлуди артмиш шулайи хизандиъра абйир-бабари наркотикарин месэлайихьна улар уьлчIюкьну ккундар.
Фици ва фтикан сюгьбат гъабхуруш аьгъдру абйир-бабариз кIураза: наркотикариз жвуван аьксивал сабпи ражарианмина улупну ккунду, дурар эвелиан гъадагъа дапIну ккунду. Гъи гьацдар наркотикар а – саб ражари ишлетмиш гъапIиш, уьмурлуг дурарин асиллувалиъ ахъру. Наркоманар сагъ апIуз шулдар. Наркотикди инсан чан лукI апIуру. Фунуб вушра наркотикдиз инсандизтIан артухъ кьувват а, ва ухди-кьанди диди инсан ккагъру. Йиз тажрубайиъ наркотик гатIабхьу хайлин пациентар гъахьнийиз. Амма дурарикан 90% наркотикарихьна кьяляхъ гъафну. Сагъвал зяиф апIбахъди сабси, диди фикирра кьяляхъ йивуз гъитру. Фукьан ужудар мумкинвалар айи спортсменар, аьгъювалариан улихь хьайи студентар, бахтлу ва мюгьюббатну юкIв абцIнайи жигьилар, гужли дустар хъайи баяр наркотикди чаз мютIюгъ гъапIну. Хъа ккадахьу хизанарикан узуз затра улхуз ккундарзуз. Учухьна гъюрайи гьарсар пациентдин хизандиъ бабна аба, хпирна веледар дердну дургнайидар ву. Дицистар инсанарихьан дустарра ярхла шулу. Дюзди гъапиш, наркотикарикан асиллувалиъ ахъу касдиз хизан, багахьлуйир, дустар, мюгьюббат, хъуркьувалар, аьгъювалар затра лазимди гъузудар. Наркотик дугъан уьмрин асас мяна шула. Хъа гьаму аьгьвалатнахъна гъафи наркомандин уьмур больницайиъ ясана дустагъдиъ ккудубкIуру», – аьлава гъапIнийи ич сюгьбат Раисат Сягъидовайи.
Духтрин гафар гьисабназ гъадагъуз ва дурарин кюмекниинди ичв веледарихъди сюгьбат гъабхуз кьан мапIанай. Белки гьаму ражари учву гъубху сюгьбат веледдиз бахтлу гележегдиз дарс шул.
