Зубайдат Шябанова
Гъубшу вазлин аьхирариъ, уьлкейиъ Культурайин гъуллугъчийин йигъ къайд апIурайган, узу ихь культурайик чан пай киври, табасаран эстрада артмиш апIбаъ аьхиримжи вахтари лайикьлу зегьмет зигурайи артист аш, ахтармиш апIуз хъюгъюнза. Узу саб фикрихънара дяргъюрайган, швнур-сар касдихьан гьерхбар гъухнийза, ва сабдин гъавриъ гъахьунзу: ихь культура артмиш шуладар. Аьксина, гъийин деврин артистар себеб вуди, думу имбубсан зяиф шула.
Мисалназ, улихьна йисари концертдин программа сягьнайиин улупайиз, думу тартиб ва гьязур апIури 3-4 ваз шуйи. Гьарсаб мяъли фтикан вуш, шиърин мяна фициб вуш, дурар мукьмихъди хъпалгураш, думу мяълийихъди артистди фициб палат алабхьну ккундуш – вари терефариан фикир туври гъахьну. Гъи, концерт гъябгъюрайи йигъанкьан, шли фу мяъли апIуруш тешкилатчйириз хабар ади шулдар. Саб концертдиъ кьюр-шубур артистди саб мяъли апIру дюшюшарра хайлин алахьура.
Гьаму макьала гьязур апIруган, узу республикайин лайикьлу артистарихьна, мяълийириз шиърар дикIурайи шаирарихьна, гъийин музыкайиз чпин хусуси кьимат тувуз аьгъю касарихьна илтIикIунза ва деврин табасаран эстрадайин культурайикан вуйи йиз суалариз дурари дугъри жавабар тувуб ккун гъапIнийза. Макьалайин кьяляхъ сарира гиран дарапIур ва чпи кадабгънайи пишейиъ баркаллуди зегьмет зигуз чалишмиш шул кIури, умуд киврача.
Лайикь дарди туву ччвур
Гьяйифки, улихьнаси жвувахъра, халкьдихъра лихурайи артистар гъи сар-кьюрра амдар. Артист адлу сад йигъан шулу, хъа гьадму заан дережайиъ гъузуз лап читинди ву. Аьхю пай артистарикан гъи шаирарра, композиторарра духьна. Улихьди «Дагъустан Республикайин лайикьлу артист» ччвур тувруган, гьадму касди багъри культурайин артмиш’валик киву пай, дугъан зегьмет, халкьдин арайиъ дугъу гъибтрайи шил гьисабназ гъадабгъуйи. Хъа гъи фу дубхьна? Чпин хусуси авторвалин 10 мяъликьан бегьем адру сумчрарин артистариз лайикьлу ччвурар тувра!
Шаирин гъалабалугъ
Эльмира Аьшурбегова, шаир:
«Улихьнаси «Табасарандин нурар» газатдиъ, дидин кIулин редактор Гюлягьмад Маллялиевдин ва Маина АьбдулмутIалибовайин гъийин мяълийирин сягьнайикан вуйи макьалйир гъурхнийза. Дурари ихь музыкайиъ ихь миллетдин мукьмариз хас вуйи лишнар гъудрузрайиваликан ва гьитIикIу гьенгарикан, мянасуз текстарикан, фонограммайикан, башаккадру мяълийир сягьнайиина удудучIвбан бадали, думу ляхниз лигурайир адруваликан ва хайлин жара месэлйирикан аьхю гъалаб кади бикIура. Дугъриданна, гьаци ву, гъи табасаран мяълийирин сягьнайиин пишекарвалин дережа гизаф ис абхъна. Саб ярхи концертдиъ юкIв хъади анжагъ сар шубур-юкьур устаддин мяълийирихътIан хъпехъуз шулдар. Аьхюну пай «устадар» сягьнайиина гъафиган, фила дурар мяъли ккудубкIну гъягъидикIан кIури, сабур дубгру.
Гьаз дици дубхьна? Эгер пишекарваликан улхуруш, ихь мяълийир апIурайидарин арайиъ пишекарвалин образование гъадабгъну, учв чаин лихури айидар цIибтIан адар. Саспи «устадар» шиърин вая мяълийин текстнан бегьемвал фтиъ аш, фуну текст ужуб вуш, хъа фунуб гьаци уч дапIнайи гафарин гъварч вуш, гъавриъ адар. Гьаддиз дурари фу-вушра мяълийиинди кIура. Табиаьтди уччвуб аьнтIикьа сес ва мяъли апIбан бажаранвал тувнайи саспи устадари мянасуз мяълийир апIруган, аьзият шулузуз. Йиз тажрубайиан кIурза. Гъавриъ адруриз мяъли бикIузра гизаф читин ву. ГъибикIуб сар шлиз-вуш улупну, эгер гьадгъу ужуб кьимат дидривиш, «устад» гьадму музыкайиз жара текст бикI кIури хъюгъру. Гьамци тек саб музыкайиз кью-кьюб текст дикIру дюшюшарра хайлин гъахьнийиз. Дицдар «устадарихъди» ляхин апIуз иштагь гъубзудар, гьаддиз кьяляхъна йисари узу пишекар саягъ мяълийиин лихрударизтIан бикIурира имдарза. Гьелбетда, гьарсаб гъибикIу мяъли ужубра хьуз мумкин дар. Аммаки гьадму гъавриъ адрудари кьяляхъ гъапIу мяълийирин текстар Мар’ям Къазиевайихьна, Аьбдуллагь Мирзакеримовдихьна тувган, дурарикан гьаммишандиз гъузру мяълийир гъапIу вахтар гъахьну.
Гъи ихь сягьнайиин али аьхюну пай артистарин метлеб табасаран халкьдин музыка уьбхюб дар, хъа пул гъазанмиш апIуб ву. Гьацдар устадар аки, Африкайиъ цIийи хит удубчIвиш, дишла гьаддин мукьмиз ихь чIалниинди фицдар-вушра гафар дагну, мяъли апIиди. Гьамусяаьт ухьуз фукьан-вушра уччвуб музыка бикIру баяр а. Хъа дурариз музыка заказ апIубтIан, жара миллетарин мяълийирин минусовка (сес алдру, гьязур мукьам) ишлетмиш апIуб гизафдариз хайирлу вуди рябкъюра. «Ихь устадар сягьнайиина, учуз сумчриз гъач йипай, кIурайидарси, удучIвуру», – гъапнийи ич сюгьбатнаъ ихь культурайин цирклиъ лихурайи сар касди. Гьаци вуйиб ихь концертариъ кьадарсуз гизафди шлу сумчрин мяълийирира субут апIура. Янаки сягьнайиин гъягъюрайи гьяракатар гъазанмиш бадали ву. Гьациб гьял ву мяълийирин текстаринра. Мяълийирин устадари ужудар ваъ, хъа харж гизаф удудубчIвру текстар агура. Хъа текстарин дережа авторин дережайиз тялукь ву. Авторарра жюрбежюрдар шулу.
Бязи текстариъ аьдати предложениекьан дюзди дибикIну шулдар. Гьацдар авторар аки, плагиат (жарари дибикIнайиб гьитIибкIну, чан ликрихъ хъибтIуб) фу вушра аьгъдрудар. Сар гьацирин мяълийирик узу улихьна дидикIнайи мяълийирин цIарар кади шлуган, сабур апIури, ккебехъну гъахьнийза. Аьхирра йиз саб мяълийин кIулди текст мугъан мяълийиъ гъеебхьган, му «авториз» зенг гъапIнийза. «Йиз музыка жараб вуйиз!» – аьссиди жаваб тувнийи дугъу узуз. «Музыка жараб ву, хъа гафар йиздар вуяв», – гъапнийза узу. «Дариз, – гъапи, – магьа ккундуш лиг, гьаму цIарнягъ шубуб гаф йиздар гъивназа…». Му учв ахмакь вуш, дарш имбудар ахмакь апIурайир вуш, гъавриъ хьуз читин ву. Хъа гьар фици вушра, гьамцир касди гъибикIу мяълийин дережа фициб шул?! Мяълийи хъпехъурайирин кIваз эстетикайин тясир апIури, инсан айибтIан ужур хьуз, марццир хьуз, рягьимлур хьуз кюмек туври, дугъан кьувват артухъ апIури ккунду. Миллетарин чIалариинди апIурайи мяълийирин мукьмиъ миллетдин мукьмарин тIяаьм ади, дидиъ багъри чIалнан гюрчегвал ва девлет атIабгнади ккунду. Аммаки гъи коммерцияйин заманайиъ гьякьикьат жараб дубхьна. Вушра, белки, ухьу гъапи гафнанра саб фициб-вушра ужувлан натижа шул».
Аькьюлсузди аькьюл тувра
Аьбдулла Мирзакеримов, РД-йин культурайин лайикьлу артист:
«Ихь культура улихь гъябгъюра, мяълийир апIру бажаранлу жигьилар гизаф духьна, варидариз чухсагъул, кIури, уччвудар гафар пуз, узхьанра шулзухьан. Амма узу дици кIурдарза. Узхьан кучIал апIуз шулдарзухьан, ва узу кучIал ккуни кас дарза. Дугъриданна, ихь сягьнайиин мяълийир апIрудар гизаф духьна. Хъа, урсари кIуруганси, кьадар аьхюб ву, ери ва дережа – асккануб. Аьхиримжи вахтари сягьнайиина адагъурайи мяълийирихъ хъпехъуз шулдар. Гьарди чаз ккуниб апIура. Гьамцдар мяълийириз гарччил йивурайи ихь халкьдиинра мюгьтал вуза.
Гъи варидариз артистар хьуз ккунду. Ляхин адарди ляхнихъ лицурайи кас артиствалиъ учIвра. Шиърарикан улхуруш, жара авторарин шиърариан, халкьдин фольклориан гафар адагъну, чпиндар вуйич кIури, сягьнайиина адагъура. Аьхю пай цIийи артистари чпи заан мумкинвалар ва удукьувалар айи композиторарси, шаирарси ва артистарси гьисс апIура. Гьаддиз, аьхиримжи 3-4 йисан мяълийир апIурайидариз узу я дикъат фикир туври, я дурарин мяълийирихъ хъпехъури имдарза. Мяълийихъ хъпехъруган, дидин мянайикан инсанди мянфяаьт кадабгъну ккунду. Ухьу цалик кебхнайи бажаранлу художникди гъизигу шиклиз фици лигураш, гьаци мяълийизра дилигну ккунду. Мусурмнарин саб айту а, аькьюлсузри аькьюл тувра, кIуруб. Нота, мяълийирин хъпалгувалар, шиърар фу вуш аьгъдру бязи артистариз, чпитIан улихьна хайлин йисари сягьнайиин алидариз дарс кивуз ккунду. Саб ихь табасаран культурайин ваъ, му вари дагъустандин эстрадайин учIру месэла ву. Мяълийирин искусствойикан хабар адру касди мяъли апIурайириз кьимат тувра. Сес зат адру касдиз ужуб сес айи артист ву кIура. Ужудар шаирар сирник гъузна, хъа саризра аьгъдру артистарикан шаирар, блогерарикан артистар, хъа артистарикан блогерар духьна. Гьяйифки, халис яратмишариз дюзи кьимат тувуз аьгъюдарин кьадар цIиб ву.
Узу вари артистарихьна гьюрматлуди янашмиш шулаза. Му гафар дурариин бахилди вая хатир ккибтуз кIурайидар дариз – дурар вари сартIан сар ужудар инсанар ву. Хасиятнакан улхурадарза. Узу артистдин пишекарвалин дережайикан кIураза. Гьаддиз йиз гафарин дюзди гъавриъ ахъну ккундузуз».
Артист сягьнайиина утканди удучIвуз буржлу ву
Мар’ям Къазиева, Дагъустандин лайикьлу артист, мяълийирин устад:
Сабпиб, «Яв леъфиз дилигну, ликар гьачIакк» кIуру ихь абйирин айту а. Жвуван кьувватар, мумкинвалар ва удукьувалар саб дережайиъ ади ккунду. Бязи инсанар саб мяъли гъапIубси, учу бажаранлу артистар гъахьунчу, учу кIваъ айи мурадарихъ хъуркьунчу, учхьан вари удукьуру, кIури лицура. Дурари чпи варитIан заан дережайин артистарси улупуру. Культурайин ляхин сад йигъ’инди шулайиб дар. Кюкдихъ фици шид хъубзраш, гьаци яратмишарин рякъюъра сикин дарди лихуради ва артмиш шулади ккунду.
Ихь культура читин гьялнаъ абхъна. КIул’инди чпин яратмишар, чпин хусуси мукьмар, авторвалин мяълийир апIрудар сар шубур артистра амдар. Имбу артистари узбекарин, азербайжнарин, таджикарин, индияйин халкьарин мукьмариинди мяълийир апIура. ИкибаштIан, му рягьятди ву. Думу гьязурди айи мукьмиин лихуз я вахт, я харжар лазим дар. Хъа инсанариз гьацдар мяълийир уччвуйира ерхьура. Гьяйиф, тамашачйирин ва мяълийирихъ хъпехърударин арайиъ гьаму жвувануб ву, гьаму жара халкьдин, гьаму гьялал ву, гьаму – гьярам, кIури, кьимат тувуз аьгъюдарра цIиб духьна. Эгер инсандиз чан чIал, культура, халкь ккундуш, халкьдин ккунивал артистдихьна рубкьуру. Ухьу вари халкь бадали, халкьдин гележег уткан апIуз лихурайидар вухьа. Чпихьна хурайи хурагнан тIяаьм халкьдиз сад йигъан аьгъю дархьиш, хъа йигъан аьгъю шулу.
Узуз ихь культурайиз гележег адар пуз ккундарзуз. Лап ужудар, успагьи сесер айи артистарра ахьуз. Амма, гьаддихъди сабси, гьяйиф, чпик кайи гьунарартIан чпин жандин утканвал улупуз ккунидарра гизаф а. Артист сягьнайиина утканди удучIвуз буржлу ву. Хъа жвуван утканвалиинси, сягьнаиина адабгъурайи мяълийиинра дилихну ккунду. Гьарсаб халкьдин культурайиъ чан чIал, мяъли, шиърар, художникари гъизигу шиклар адарш, культура кьяляхъ гъябгъюру. Дяхин дурубзди, бегьер шлуб дар. Хъа дяхин убзуз ккунир амдар. Яна зегьмет зигуз ккундар.
Улихьнаси узу ихь артистариз йиз мяълийир мигьитIикIанай, ичв хусуси репертуар гьязур апIинай, ичв бажаранвалиин лихай, гъапунза. Сар артистди йиз думу гафариз, «гьеле уву дурар накьвдиз гъахуруш, лигурхьа» ва жара гиран шлу гафар гъапнийи. Узу саринра ччвурар кIурадарза. Эгер кIуруш, начдира дарзуз. Узуз таниш артистарин арайиъ чпин хусуси саб мяълира адарди, жарадарин мяълийир апIбиинди инсанарин арайиъ машгьур духьнайидарра а. Дурари ихь культурайин артмиш’валик саб жюрейинра пай киврадар. Шиърихъан, мукьмихъан, мяъли гьязур апIру аранжировкайихъан дурари саб кепек пул харж апIурадар. Хъа йиз саб мяъли арайиз удубчIвну хъайигъан, дидин аранжировка гьитIибкIну, сумчрариъ гьадму мяъли апIури удучIвуру. Саб фу-вуш цIийиб арайиз хуз, зегьмет зигуз даккунди, жарадарин зегьмет гьитIибкIура. Хъа дици мапIанай гъапиган, гиранар апIуру.
Гьяйифки, ухьуз музыкайин критикарра адархьуз. Ихь бажаранлу Кьасум Мягьямедов амдар. Дугъахъди тамам саб девир гъубшну. Думу лап бажаранлу, халкь бадали лихру инсан вуйи. Гъи музыкайиин лихурайи Мюгьюряли Аьбдуллаев, Надирбег Къазиев, Нурудин Аьбдуллаев, Хизри Маллаев ва жара баяр ахьуз. Амма дурарихьна мукьам гьязур апIуз илтIикIайиз, дурариз пул тувайиз, ихь артистари, азербайжан, узбек мукьмар интернетдиан гъадагъну, мяъли кIура. Девир гъи гьациб дубхьна. Ужуйи мяъли апIбан бадали, сесниин сикин дарди дилихну ккунду. Эгер гъи айи мумкинвалар узуз жигьил вахтна айиш, консерваторияйиъ урхуйза, сесниин лихру варитIан ужудар постановщикарихьна гъягъюйза. Улихьди дицисдар мумкинвалар адайи ва дишагьлийир урхуз гьаърира дайи…
Жигьилариз къаршу гафар пуз затра ккуниб дарзуз. Узуз дурар лихури, артмиш шули ккундузуз. Хъа гьелелиг натижа рябкъюри адар. Чпин хасият, хатI, чпин рякъ ккиврайи, чпин хусуси репертуариин лихурайи артистарин хъуркьувалариин узу шад вуза. Яратмишарин рякъюъ айи гьарсар касдин хасиятнак саб фицибкIа сюгьрин жини сир кади ккунду. Гъит варидариз чпин рякъюъ инсанарин юкIварихьна рубкьру гьациб марцци сюгьрин сир бихъри.
Сабсана дарпиди гъибтуз шулдарзухьан. Артист гьаммишан инсанарин уларикк ккайи кас ву. Гьаддиз дугъу учв гьам сумчриъ, гьам концертдиъ, гьам кючейиъ, гьамсана хяларди душнашра – вари терефариан жвув лайикьлуди, аькьюллуди, жарадариз намуна шлубси улупури ккунду. Артистдин, хъа асас вуди дишагьлийин хасиятнаъ лазим дару гьяракатар, ягьсузвалар, шит уйинар духьну ккундар. Алабхьру палатра дагълу дишагьлийириз хас вуйиб дубхьну ккунду. Артистариз ихь веледар, ихь худлар лигура. Дурарихъан нумуна ва дарс гъадабгъура. Гьяйиф, гъи му терефназра лигру кас адар.
Узу сягьнайиин алди, хайлин йисар вуйиз. Ихь инсанарихьан гьадмукьан кюмек, ккунивал ва манишин гьисс апIуразаки, узу гьадму халкьдихьна вуйи гьюрмат дайиш, хулаъ деъну гъузрийза. Дурарикан узу гьисс апIурайи манишну, узуз ерхьурайи гафари, уларин лигували зурба кьувват тувразуз. Чухсагъул варидариз».
Варидариз ахникк аварши ккунду
Уружбег Аьлиев, Табасаран райондин БицIидарин яратмишарин хулан мялим, мукьмар йивру халкьдин алатарин ансамблин руководитель, каманчи йивру устад:
«Ихь культура гъи вари терефариан гъагъи гьялнаъ а. Мисалназ, артистарикан улхуруш, сягьнайиина мурар чпи улупуз удучIвурайидарси а. Мукьмарикан кIуруш, гьарсаб мукьмиз чан нугъат, чан хасият ади ккунду. Хъа гъи аьхю пай ихь мяълийир я мукьам, я шиърар саб тмунубдиз хас вуйидар шуладар. Артистар сар-сарихъди гьюжатнаъ айидарси рякъюразуз. Сари саб цIийиб адабгъиш, гьатмунури гьяракатниинди гьаддиз ухшар мяъли гьязур апIура. Чпинуб, яна авторвалин ваъ. Наънан вушра гафар агури, гьаддихъ жара миллетарин мукьамра хъибтIру. Аьхиримжи вахтна я лирикайин, я ватанпервервалин, я бицIидариз вуйи мяълийир арайиз хурадар. Аьхиримжи вахтна апIурайи мяълийирихъ хъпехъурашалчва. Саб-сабдихьан мяълийир жара апIуз шули амдар.
Мидлан гъайри, халкьдин мукьмар йивру алатариин мукьмар йивуз аьгъю касарра ихь халкьдин арайиъ сар-кьюрра амдар. Аьхюдари кIуруганси, варидариз ахникк аварши ккунду. Дици дубхьну ккундар. Узу мидкан швнуб-сабан мяна адру шиърар дикIурайи шаирариз, гьадму мяъли вуйич кIури сягьнайиина адабгъурайи артистариз гъапунза. Амма мяна адар.
Мисалназ, Марьямди чаз рякъ ккивну. Дугъу чан хатI уьбхюра. Аьбдуллагьдинна гьаци ву. Хъа имбудар?! Чав чаз гьюрмат айи касди чахъантина саб фукIара гъибтуз чара дизигну ккундарин?
Кьибла Дагъустандиъ узу жара миллетарин хайлин бажаранлу музыкантарихъди дуствал уьбхюраза. Дурари узхьан табасаран баяригъ халкьдин мукьмарин алатариин уйнамиш апIру баяр аш, гьерхри шулу. Узу фуж улупуза? Сарра адар!
Азербайжнарин, лезги халкьдин сумчрариз гъушдариз гъябкънушул, мяълийир апIуз теклиф дапIнайи артистдин кьяляхъ, мукьмар йивру алатарра хьади, асккан гьисаб 5-6 касдикан ибарат вуйи устадарин ансамбль шулу. Гьадмукьан успагьиди дурари сумчир гъабхуру. Хъа табасаран сумчрариъ – сар клавишник ва сар мяълийир апIру дишагьли. Магьа ихь культура. Мукьмар йивуз аьгъю касар адар. Хъа халкьдин мукьмар ккундарш, деврин цIийи мукьмарра саризра лазим хьидар. Культурайин бин гьадрариъ а. Хъа ихь артистар культурайин бина фтилан ккебгъраш, чпи ихь культурайик фициб пай кивруш, фикир дарапIди, сар-сариин хаинди, дамагъ кади лицура. Артист хьпан бадали, асккан гьисаб 4-5 йисан пишекарвалин аьгъювалар гъадагъну ккунду. Хъа адар аьхир дицир.
Магьа Хючнаъ искусствйирин мектебдиз хайлин бицIидар гъюра. Швнур-сар ич выпускник музыкальный образование гъадабгъуз вузарикра кучIвну. Амма, «мукьмарихъ хъпехъруб дар», «мукьмар йивуб гьярам ву», кIури, дурар рякълан алдаъдар гъахьну».
Культурайик чпин баркаллу пай киву, чпин хусуси хатI айи, бажаранлу ва дамагъ кадру артистар инсанарин юкIвариъ гьаммишан гъузру. Дурарин кьадар аьхюб даршра, апIурайи марцци ляхин жарадариз кьиматлу дарс ву. Гьадму дарс арайиз удучIвурайи артистари чпин уьмрин жилгъа ккабалгбаъ ишлетмиш апIур ва гъийин гафарикан хайлиндари мянфяаьт ктабгъур… Хъа мяълийирихъ хъпехърудариз пуз ккундузуз: гележегдиъ халис табасаран мяълийир арайиз гъюр кIури, умуд киврухьа.
