Уьманат Сулейманова
Аьхиримжи йисари киврайи йимишдин гьарар ерццурайиваликан ва дурари муганайиз туврайибсиб бегьер туври адруваликан дагълу гъулариъ дуланмиш шулайидари кми-кмиди кIура. Гъубшу гьяфта варитIан аьхъюб гъабхьну, мидихъди аьлакьалу вуди гьараригъ гъяйи яр-йимишдин тумран кьюркьяр барбатI хьуваликан гъулан агьалйири хабрар тувра.
Табасаран район, ухьуз багахь вуйи районарихьан гьавйирин ва агрономияйин шартIариинди тафавутлу шула.
Гьелбетда, ухьу му ляхнин пишекрар дархьа, гьаддиз биологияйин илмарин пишекрарихьна, гъулан мяишатдиъ ляхин апIурайи касарихьна илтIикIну ккунду.
Улихьна йигъари узу Дербент шагьриъ дуланмиш шулайи биологияйин илмарин кандидат Арсен Мисриевдихъди гьаму месэлайин гьякьнаан гаф-чIал гъапIунза. Думу кас лазим вуйи кьадар ляхнин тажруба айир ву. Дугъан ляхинра аьхиримжи йисари табиаьтдихъди аьлакьалу дубхьна.
– Узу Дербентдиъ дуланмиш шулашра, табиаьтдихъди вуйи аьлакьйир дурградарза. Гьаз гъапиш дюн’яйиъ варитIан марцци йишв чру табиаьт ву.
Ав, аьхиримжи йисари гьавйирра, ихь табиаьтра гизаф дигиш духьна. Къайд дапIну ккундуки, кьибла терефназди вуйи ямажарик лазим вуйи кьадар ламвал кади шулдар. Гьаци вуйиган, ихь аьхю абйирин гизаф йисарин нежбервалин ляхнин тажрубайи ухьуз рябкъюрайиганси, кьибла терефназди вуйи ямажарик йимишдин гьарар киври гъахьундар. Улихьна вуйи ихь наслариз гъул наан ккебгъруш, гьар-тIул наан кивруш вари аьгъяйи. Думу вахтнан инсанарра, гьавйирра жарадар вуйи. Хъа ухьхьан гьавйирихъди гьюжат апIуз шулдар. Саб дупну гьавйир дигиш шлувалихьна ухьу гьаммишан гьязурди гъузну ккунду.
Дупну ккундуки, биологияйин башкъавалариинди йимишдин гьарар, жара мягьсуларси дарди, дагълу шараитариъ ужуди аьхю шулу. ЧIеърийир кивру йишв, жа-жара сортар ва гъуллугъ апIувал дюзди тешкил гъапIиган, дагълу районариъ йимишдин заан бегьер гъадабгъуз шулу. Гьаддихъди сабси, йимишарин гьарари руг эрозияйихьан уьбхюру, яни ругдин бегьерлу вуйи зиин гъат уьбхюз кюмек тувру. Гьаму шараитариъ дурари гизаф гъуллугъ ва руг авадан апIувал тIалаб апIурдар. Хъа штухъди тямин апIбакан улхуруш, ихь дагълу шараитариъ гьарариз шид тувуб дицикьан лазим шулдар.
Къайд дапIну ккундуки, гъубшу гьяфтайиъси мичIал гъабхьиган, кьибла терефназди вуйи ямажарик кивнайи гьарарин кьюркь ва кюкю ухди чIур шулу. Натижайиъ дициб йисан гьарари бегьер тувурдар.
Гьаддиз, дагълу шараитариъ йимишдин багъ ибтуз йишв гьязур апIруган, кафари ва ригъ гьудубчIвру, кафари ва ригъ алабхъру терефназди айи участокар жара апIуб лазим ву. Анжагъ кIваинди гъибтну ккундуки, лап пис ямажар кайи кафари терефнаъ айи участокар лазим вуйи кьадарнаъди ригъдин нурари абгуз хъуркьудар. Натижайиъ йимишар жвиллидар ва ранг алдрудар шулу.
Участок тяйин апIбалан кьяляхъ чIеърийир итру йишвар тяйин апIуз хъюгъру. Му ляхин гьарарин асас жерге тяйин апIбалан ккебгъуб чарасуз лазим ву. Думу участокдин асккан терефнаъ яркур ва рякъ ерлемиш дубхьну ккунду. Ухьухь, дагълу шараитариъ, плантаж гъитIибккуз шулдар. Гьаци вуйиган, чIеърийир кивру ичIар 80 сантиметр деринвал ади ва 100 сантиметр яркьушин ади риккуб лазим шулу. Даршиш ижми ругдиина гъурукьу ччиварихьан тIяаьмлу шей’ар гъадагъуз ва артмиш хьуз шулдар. Гьаму себебнаан ухьухь кивнайи чIеърийир гизаф йисари артмиш шулдар.
Агротехникайин гьаму тIалаб дюрюбхди кивру гьари йисандин арайиъ 30-35 сантиметр али тазтIан хъапIурдар, хъа дюзди кивиган, диди 1-1,2 метр али таз хъапIру. Гьацира ичIар риккруган, жилин зиин гъатран руг жара апIуб чарасуз лазим ву, фицики чIеъри кивру вахтна думу ччиварикк ккабхьну ккунду. Жил тIяаьмлу шей’арихъди ва минеральный кьиларихъди аьжуз вуйи дюшюшариъ, аьлава ччивар ктаъбан бадали, му руг зиинра алабхьну ккунду.
Ерли шариатариз тялукь шлу сортар гъядягъюбра лазим шулу. Кивбан бадали гъелемар гьязур апIбан месэла- йизра фикир тувну ккунду. Ерли чIуру чIеърийир улурхьували ужудар натижйир тувру.
