Зубайдат Шябанова

Гьаму йигъари ич багахьлуйирин сумчир гъабхьнийи. Гьаму деврин сумчрарикан думу саб жюрейииндира тафавутлуб. Аьдат дубхьнайиганси, сумчир ккебгъну саб вахтналан зализ швушв гъахну. Шубуб-юкьуб сяаьтна ялхъвнар дапIну, мярака алдабгъну, вари чпин хулариз гъушну. Мидин кьяляхъ ихь табасаран гъулариъ шули гъахьи сумчрар кIваин гъахьнийиз. Дурар гъахбан къайда асиллагь жараб вуйи: дагълу табасаран гъулан сумчрариз гъуландар швнуб-саб ваз улихьна ккилигуйи ва думу мяракйир асккан гьисаб шубуд йигъан гъахури шуйи.

 

Кьисмат

«Дюзди гъапиш, узу швуваз гьерхруган, йиз уьмрин юлдаш Гюлмягьяммеддихъди таниш дайза. Хъа вари фтилан ккебгъну гъапиш, саб ражари эмейин шурахъди сатIиди йиз чуччун улихьна Хючназ гъягъюрайза. Думуган рякъюъ Афна гъул’ан вуйи ич эмна, халана, сарсана дишагьли хъахьнийчухъ. СатIиди, гафар-чIалар апIури гъягъюрайган, гьадму дишагьлийи чан бализ узу швушвди гъюруш гьерху. Дишагьлийи чан бай армияйиъ айиваликан ва думу гъяйиз 6 вазсана имбуваликан гъапи. Сюгьбат, зарафатар дапIну, алдапIнийча. Йигъарилан думу дишагьли, чан балин шикилра хьади, ич хулаз узу гьерхри гъафи. Я бализ узу, я узуз бай гъяркъдар дайча. Армияйиъ айи бализ дадайи, ВертIил гъул’ан сар риш гъяркъюнзуз, думу кьабул гъахьунзуз, кIури, кагъаз гъибикIу. «Учвуз кьабулди вуш, узузра кьабулди вузуз, ча йипай», – жаваб гъапIу бали. Думуган 1977-пи йис вуйи. Армияйиан гъафиган, Гюлмягьяммед ич хулаз гъафи. Узуз рякъяйиз думу сифте дадайиз ва чуччуз алахънийи. Дурари узухьна дуфну, жиниди: «Уччвур марцци бай ву, ваъ макIан», – гъапи. Сумчир гъапIунча. Шубур байна кьюр риш дюрхну, дурарра эвлемиш гъапIунча. 14 хтулра ачуз», – ктибтура ич сюгьбатнаъ Гевгьер Пирмягьямедовайи.
Гевгьер хала Хив райондин ВертIил гъул’ан Табасаран райондин Кюрягъ гъулаз гъахир ву. Дугъу ич сюгьбатнаъ ихь халкьдин сумчрарин аьдатарикан маракьлуди ктибтнийзуз. Думу сюгьбат ярхиб гъабхьнушра, табасаран халкьдин сумчрарин тарихдиз гъягъюрайи аьдатар учвузра кIваин апIуз ккун гъабхьунзуз. ИкибаштIан, хабарсузди гъабхьи сюгьбатнаъ думу аьдатарикан кIваин дархьиди гъуздарра ашул. Хъа кIваин гъабхьиб дибикIну, газатдиз хътапIиш, учу дурарра чап апIарча.

Сижарин кIаркIатI

«Улихьна йисари швушв хуз хъуркьнайи жигьил баяр, чпин гъулаъ хъуркьнайи шубар адарш, жара гъулариз багахьлуйирихьна швушвар ктагъуз гъягъюри шуйи. Гьамусдиси дарди, думуган хуларин айтIан цалар гьякру вая лизи ругди арсури, бархлар кутIурччвури гъахьну. Гьадмуган гъуншйирин шубариз кюмекназ дих апIру аьдат айи. Швушв ктагъуз жара гъулан бай чпихьна хялижвди дуфнайидари, аьмлар апIури, бархлар кутIурччвуз шубариз дих апIуз гьауйи. Гьадму вахтна дуфнайи жигьил шураз лигуз хъуркьуйи. Гьацира швушв агури булагъдиккна ва артилиз гъягъюйи. Кьабул гъахьи шурахьна лишан кипуз балин дада гъюйи. Шурхьан, кьабул гъахьнуш-гъахьундарш, гьерхрикьан аьдат дайи. Лишанди бабахь нитIиф вая аварша, саб ягълухъ, ясана парча хьади шуйи. Гьаддиз «сижарин кIаркIатI» кIури гъахьну.

Палтар ктатIбан аьдат

Сижарин кIаркIтIин мясляаьтарин кьяляхъ, ча дупнайи шурахъди ва дугъан багахьлуйирихъди таниш хьуз балин терефнаан 5-10 дишагьли гъюйи. Гьарди ча дупнайи швушваз бици пешкеш хуйи. Думуган сижари шушвахъ арсран тIублан хъапIуйи. Гьадмуган сумчир апIру йигъаринра мясляаьт апIуйи.
Сумчир хьуз саб гьяфта ккамиди палтар ктатIбан серенжемар гъахури гъахьну. Му аьдатнаъра асас вуди дишагьлийир иштирак шуйи. Эгер гъафи хялар ярхла гъул’ан вуш, дурар йишв апIури гъузуйи. Дишагьлийири гьадму йишван швушваз чпи гъахи парчйирикан саб булушка, шалвар ктатIури гъахьну. ИкибаштIан, дурарихъди палтар дирхру дишагьли хъади шулдайи. Хъа гьадму дирчу парчйир хьади швушв палтар дирхру дишагьлийихьна учв гъягъюйи.
«Ич гъулан багахь Ургъа кIуру гъул хьа. Гьадму гъулаъ ккуртар дирхуз аьгъю дишагьли айи. Дадайи узу парчйир хьади гьадгъахьна гьаънийи. Хъа ВертIларихьан жара терефназди ерлешмиш дубхьнайи Жвулли гъулаъра Гьидаят хала кIуру успагьиди ккуртар дирхру дишагьли айи. Саки вари багахь гъулариан чпиз ккурттар дирхуз Гьидаят халайихьна гъюри гъахьну. Улихьди лизи парчйир ади гъахьундар, гьаддиз швуваз гъахруган, ккуртарикан варитIан аку рангар кайиб алабхьуйи. Гьидаят халайихь ккурт бирхуз ккунидарин нубат аьхюб вуди шуйи.

Лизи чарч

Гьадму Жвулли гъулаъ ич Жевгьер эмера ади гъахьну. Гьадму эмейиз лизи чарч айи. Гьаддик гъирагъ вуйибси, гьар жюрейин рангарин цIилар бюкмеси кивну, швуваз гъахурайи шубарин йирфариламина улихьинди гьадму чарч илипуйи. Йирфарилан алдадабхъуз швушву чан гъюнарилансина ибхнайи чарч улхьанди дибисну гъитуйи. КIулихъ лизи шал хъабхьну, гьаддин зиълан машналансина уьру келегъа илибхуйи. Швуваз гъахру шубари ич эмейихьан гьадму лизи чарч бисури гъахьну. Думуган алабхьуз тувру палатдихъан пул туври шулдайи. Пул бисувал фикризкьан гъюрдайи. Думугандиндар гьадмукьан марцци фикир ва сабур айидар вуйи. Гьюрмат гизаф ади шуйи. Швуваз гъахруган, узура йирфариин йиз эмейин лизи чарч илипнийза. Хъа кьанди, лизи нейлон парчайин ккуртар удучIву. Швушвари гьадрар алахьуз хъюгъю», – кIваин апIура Гевгьер халайи.

Хяларин аш

Сумчир султ йигъан лисхъан ккебгъуйи. Улихьди саки варидари кьавлар алди, аьхю сумчрар апIури гъахьну. Эгер гъулаъ зурначйир адарш, жара гъулариан теклиф апIуйи. Улихьди ялхъван апIруган, пул дишагьлийин ягълухъарин пIипIнягъ кьюкь йивну гъибтIри гъахьну. Думу пул кьавлариз дипру аьдат дайи. Гьадму йигъан сумчрин хяларра гъюйи.
«Сумчрин хялар гъулаъ мирасариина пай апIуйи. Ич гъул, мисалназ, бицIиб вуйич, гьаддиз аьхю сумчир апIруган, хялар саки вари гъуландариина пай апIури шуйи. Шлиз вуш сар, бязидариз кьюр-шубур алахьуйи. Дюз гъапиш варидариина хялар пай апIузра шулдайи. Гьаз гъапиш, думуган хайлиндар касибди яшамиш шули гъахьну. Гьаддиз хялар пай апIруган, асас вуди, ахин-леэф, гьивуб-гьадабгъуб артухъси айидарихьинди лигуйи.
Сумчир ккебгъайиз улихьна сумчрин эйсийи ашна шурпа гьязур дапIну, гъуландариз, мирасариз дих апIуйи ва, шлиз фуж хялар тувраш кIуйи. Кьавларин месэлара гьадушваъ гьял апIури гъахьну. Кьавлар хилихъ хъайириина тувуйи. Гьадму аьдатназ «Хяларин аш гьивуб» кIуйи. Сумчрариъ хялар гъахьидар уьмурлугдиз дустар гъахьи дюшюшар хайлин а.

Хъял апIуб

Сумчриз гъюрайи хялари тIулик кибтIну келегъа, парча вая чит хури гъахьну. Гьациб пешкеш учв али хизандизра хьади шуйи. Сумчриз гъюрайи бязи хялари хъял апIбан аьдат улупуйи. Хялар гъюрайивал, дурарихь хьайи абгъариинди аьгъю шуйи. Дурари сумчрин эйсийихьна чпи хъюлар дапIнайиваликан кIури, чпин тIалабар хьади сар кас гьаъри гъахьну. Дурарин улихьна сумчрин эйси хунча хьади, кьавларра хъади гъягъюйи. Хъял дапIнайи хялари якъ убкк гъапиш, эйсийи гьадму йишв’ин якъ убккуйи. Хъюлар гъапIу хялари сумчрин эйсийиз чпин тIалабназ удубчIву харжар ккеркри пул дипуйи.
Сумчир ккебгъну кьюбпи йигъан швушв хуйи. Швушв хруган, бицIи шубар улихьна гъягъюйи ва гьяйвниин али швушван мурклик тIуб кучIуйи. Швушв гьяйвниин илитну хилихъ хъайири гьяйвнин улхьан дибисну гъахури гъахьну. Сабпи ражари тIуб кучуриз пешкеш тувуйи. Швушв хъурайирихъ хъайи жигьил баяр вари гьяйвнариин шуйи. Дурариз жамрар кIуйи Хъа швушв хуз душнайи шубар ва дишагьлийир, мяълийир апIури, ликри гъюйи. Швушв хуз гъягъруган, швушван хуларин раккарихъна хъуркьруган ва швушв адагъну гъахруган апIру гьар жюрейин мяълийир айи. Швушв хурайи бай, яна жам, жин апIувалин аьдатра ади гъабхьну. Думу гьитIикIуз гъабхьи баяриз якъ убккбан вая дурарин жара тIалаб тамам апIбан аьдат айи. Гьаддиз хилихъ хъайири сумчир кIули гъабхувалилан гъайри, жамра гьитIикIуз гъидритди, дюрхну ккундийи.

Швушван бабан аш

Швушв духну хъайигъан лисунган хялар алдагъуйи ва лисхъантина сумчир кIул’инди гъуландариз кIури ккебгъуйи. Думу йишван пул шабаш апIруб дайи. Шабаш адарди гъулан жямяаьтдихьди, иллагьки жигьиларихъди чпиз ккунибкьан ялхъвнар апIуз гъитри гъахьну.
Сумчир ккебгъну юкьуд кIуру йигъан «швушван бабан аш» кIуруб апIуйи. Гьадмуганра дюгдин, нюрхюн аш, гъарма дапIну, мирасариз, гъуландариз гьивну, кьавлар ва швушван баб гьауйи.

Булагъдиккна гъягъюб

Вари алдагъбан кьяляхъ, швушв духну шубудпи йигъан, хилихъ хъайир чпин тухмарин жигьил шубарихъди сатIиди швушв хъади булагъдиккна гъягъюйи. Булагъдикк гъулан сар шуру швушван чайникиан швушвлан шубуб ражари илдицури дугъан ликрихъ шид хъубзуйи. Думуган гъулан шубари ва дишагьлийири духнайи цIийи швушваз насигьятнан гафар ва зарафатар кIуйи. Уч духьнайидариз швушван паярикан мэълишнар пай апIури гъахьну. Гьадмуган чайникиан шид хъубзу шуразра бицIи пешкеш тувуйи.

Ахнин хьайир

«Сабсана аьдат ктибтурза. Улихьди риш швуваз ча дупнайиган, хьайир уч апIру аьдатра айи. КIваин илмийиз, узу бицIи риш вахтна учухьна Табасаран райондин Бухьнагъ гъул’ан сар дишагьли гъафнийи. Дадайи уьлер уржурайи, ва гъуландарихьна думу дишагьлийихъди лицуз узу гьаънийи. Учу гьардин хуларихъна гъягъюри, хулан эйси дишагьлийиз дих апIури, учу дуфнайи месэлайикан кIури гъахьнийча. Варидари униъди хьайир хури, гьадму халайихьна туври гъахьну. Чахьна гъахи хьайир халайи чан кьял’ин йибтIнайи харалсиб аьхю чарчназди уржуйи. Гьадму уч гъапIу хьайирикан швуваз гъахру шураз ахин, леэф, марфкIар дирхуйи.

Кюргъярин цIикбар

КIваин илмийиз: саб ражари узу ва йиз аьхю чи Табасаран райондиз Кюрягъ гъулаз ушвурукариз гъафнийча. Хъа Табасаран райондиъ думу серенжемариз «гъизлар-геже» кIура. Гьадму шуран сумчраризра вари гъуландар, жара йишвариъ айи майилар гъюйи ва гьарди чаз айи дасмал, атIин, чарч, хъа багахьлуйири, мирасари чIиви пеъ хури гъахьну. Гъафи гъуландариз, хялариз ашна шурпа гьивуйи.

Дадайин насигьят

Улихьдиси дарди, гъийин жигьилариз вари мумкинвалар ва ихтиярар а. Амма, гьаци вушра, гъи бязи жигьилар чиб-чпихъди албагудар. Абйир-бабариз айидар учу шубур риш вуйча. Учуз ич Угълангерек дадайи гьамци кIуйи: «Жан бай, аьзиз бай, абайин хал майдан – жвуван хал зиндан шул. Жилирин хулаъ жвуваз ккунибси шлуб дар. Ниъ адру накьв даршул, аргъар адру хал даршул. Гъярин нирин гъванар чиб-чпик ктруркIди гъадрузур». ИкибаштIан, думуган учу му гафарин варидарин гъаврира ахъри шулдайча. Хъа вари аьгь дапIну, аьхюрихъ хъебехъну, гьадгъу кIуруб гъапIиш, гъалатI сарра шулдар. Узуна йиз жви 1977-пи йисхъанмина сатIиди яшамиш шулача. Саб ражарикьан жилириз къаршуди дийигъур, гьаму ляхин гъапIундарва, гьаму адархьуз, уву дюз дара, гьамци дапIну ккунду ва жара гафар гъапир дарза. БицIидариз ебхьури гиран шлу гаф сар-сариз гъапидар дарча. Гьаци ич веледарра тербияламиш апIуз чалашмиш гъахьунча.
Гьамусдин жигьилариз сабур дапIну, аьхюдарихъ хъпехъуб ккун апIураза. Гъи гизаф жигьил швушвариз сижрарихъди яшамиш хьуз ккундар. «Учу дурариз лигуз буржлу вуйин?!» – кIуру. Ав, буржлу ву. Жилир ккуниган, гьадгъан абйир-бабаризра гьюрмат дапIну ккунду. Ич абайизна бабаз Агъана Гъизбике кIуйи. «Ичв сижрари кьюр байна шубур риш дюрхну аьхю гъапIну. Уву гъи дурар дюрюрхиш, дурариз гиран ктапIиш, кюргъяринра, ВертIларинра аьйиб увуз ву», – кIуйи йиз дадайи. Йиз дадайихъ хъебехъну, ич абана баб уьрхюри, дурарихъди гъулаъ гъузунча. Гьадмуган узуз дадайи гъапи гафар ва насигьятар гъи йиз шубариз ва швушвариз кIураза», – аьлава гъапIнийи аьхириъ Гевгьер халайи.
Дугъан марцци кIваан вуйи насигьятар, белки, гъийин жигьил шубаризра ерхьур. Гележегдиъ дурариз думу гафарин кьувватлу мяна хал-хизан мюгькам апIбан шибритI шул кIури, миж кивраза. Хъа ихь халкьдин сумчрарин аьдатар тарихдиз дурушру рякъяр агбаъ вари халкь иштирак духьну ккуниб гьисс апIураза. Жараси дарш, дурар уьрхюз даршул.