Табасаран халкьдин тамшир
Филан-вуш, учу бицIидар вуйиган, йисандин фасликан асиллу дарди, гьяятариъ, кючйириъ уч духьну, жюрбежюр тамшир апIури шуйча: «Генги», «ИчIаъ учIвруб», «Лянга», «Хъих», «ЧIудримаргъ», «Дубсру гъван»… Му сиягь лап гизаф вахтна давам апIуз шулу.
Улихьдигандин му хайирлу, лап маракьлу ва фила арайиз гъафидар вуш мялум дару тамшир апIуз учу гъулан гъюлягъ, гьяятариъ учутIан яшнан аьхю баяр-шубарихъан гъудургъунча, хъа дурари – чпитIан аьхюдарихъан… Дидхъан мина швнуд йис гъушну, амма му тамшир апIурайиган, кIулди вари беден шадвалин ва юкIв абцIри гъахьи гьяйранвалин гьиссар гъира кIваълан гьауз шулдар.
Вахтар гъушну, гъи ухькан адшар ва дайдир духьна. Хъа ихь баяр-шубари гьяятариъ, кючйириъ саки тамшир апIури имдар. Дурариз мажал адар. Мектебдин дарсарин кьяляхъ дурари чпин аьхюну пай вахт компьютерихъ вая телефондихъ адапIура. Сасдар касари кIури шулу: «Гьамусяаьт жара девир дуфна ва гъийин бицIидариз дегьзаманайин гьаму тамшир лазим дар». Мици фикир апIурайидар гъалатI шула. Гъи мицдар тамшир шлихъанкьан дургъуз шулдар – адшар ва дадйир гьаммишан ляхнариъ шула, хъа аьхю яшнан баяр-шубариз дурар уйнамиш апIуз аьгъдар. Хъа, эгер цIиб дериндиан ахтармиш гъапIиш, зиихъ кудухнайи ва гьацдар жара тамшир гьаци фтизкIа лазим дару бицIидарин надинж’валар дар.
Гьелбетда, гьаму тамшири бицIидариз сар-сарихъди дуствал апIуз, кюмекнан хил гьачIабккуз, жюрбежюр гьюжатар ва гьацдар жара читин месэлйир гьял апIуз улупуру. Гъийин девриъ фукьан абйир-бабар ва мялимар гьаму месэлайин гьякьнаан гьамусдин бицIидариз дуствал апIуз аьгъдар кIури, психологарихьна илтIикIураш, ухьуз рябкъюрахьуз. Гъийин хайлин бицIидариз, багахь компьютер хьтарш, маракьлуди вахт адапIузкьан аьгъдар, хъа гизафдарихьан арайиз гъафи читин месэла «гъурдарихьдитIан» гьял апIуз шулдар.
Му месэлайин жара терефра а: гьелбетда, гьяятдин тамшири бицIидарин гьяракатниинди ришвувал артмиш, сагъламвал мюгькам апIуру. Дурариз чIатан дюн’яйихъди аьлакьайиъ учIвуз, жара касди кIурайибдихъ хъпехъуз, дугъу кIурайиб аннамиш апIуз ва лазим вуйи къайдйир тамам апIуз улупуру. Хъа уьмумиди гьамди варибди бицIириз, дугъриданра, мектебдиъ аьгъювалар гъадагъбахьна ужуди гьязур хьуз мумкинвал тувру. Гьаддиз ухьу ихь баяр-шубари улихьгандин, амма лазим вуйи ва мянфяаьтлу тамшир уйнамиш апIбаз вахт гьяйиф дапIну ккундар.
Хъа газат урхурайидар улихьди учу уйнамиш апIури гъахьи «Фуникк туп ккивуб» кIуру тамшийихъди таниш апIидиза.
Фуникк туп ккивуб
Му тамшийиъ фукьан гизаф иштиракчйир гъахьиш, думу гьадмукьан маракьлубра шулу. Думу асас вуди раццаъ уйнамиш апIуру. Тамшийин иштиракчйир кьюб барабар дестйириз пай апIуру ва рацц вуйиси, гъирагъдихъан гъягъюз йишв хъмиди, гергмиди цIар зигуру. Саб десте цIарнан айитIинди убчIвру, тмуну дестейин вакилари, раццхьан цIиб ярхлаз гьудучIвну, цIарнан айитI учIвнайидариз дярябкъруси, чпикан сарин фуникк хилиъ дибисну бицIи туп ккивру (улихьди бицIи туп тек-биртIан ади шуладайи, гьаддиз мициб туп учу цIиларикан гьязур апIуйча). Туп хьайи дестейин вари иштиракчйирира, туп шлихь хьаш цIарнан айитI айи дестейиз агъю дархьбан бадали, ккурттар заъну, чпин сану хил фуникк ккивру.
Тамшийин къайдйириинди, туп хьайи дестейиз гергмиди дизигнайи цIарнан айитI учIвуз, хъа дидин айитI айидариз дид’ан удучIвуз ихтияр адар, цIарнан айитI учIвур вая удучIвур тамшийигъян гъядяхъюру. Фуникк туп ккивнайидарин десте, сар-сарин кьяляхъди раццаз дуфну, дизигнайи цIарнахъди раццлан илдицуз хъюгъру. Дурарин метлеб – хабарсузди туп йивну, думу цIарнан айитI айидарикан сарик кубкIувал ву, хъа цIарнан айитI айидарин – чпик туп кубкIуз гъидритувал. Варидари фуникк хилар кивну илтIикIурайиган, туп шлихь хьаш аьгъдарди, цIарнан айитI айидар, гагь минди, гагь тинди жаргъури, чпик туп ктрубкIуз гьарган гъаразнаъ ади шулу. ЦIарнан айитI айирик туп кубкIиш, думу кубкIур тамшийигъян гъядяхъюру, хъа эгер ктрубкIиш – чав туп гъивур гъядяхъюру. Гьамци, туп йивбан кьяляхъ, думу десте хъанара раццхьан цIиб ярхлаз гьудубчIвури, жиниди туп чпикан сар касдин фуникк ккиври, хъасин кьяляхъ дуфну, цIарнан айитI айидарилан илтIикIури, хабарсузди туп йивури, саб дестейин вакилар, тамшийигъян гъядахьури, саркьан амдарди ккудукIайизкьан тамши давам апIуру. Дурар вари ккудукIган, дестйири йишвар гьюдюхюру. Туп фуникк ккиву дес- те цIарнан айитI убчIвру, хъа цIарнан айитI айидар – жиниди чпикан сарин фуникк туп ккивуз раццхьан ярхлаз гьудучIвуру.
Гьаму жюрейиинди тамши ккуникьан вахтна уйнамиш апIуз шулу. Аьхириъ, хулариз алдагъру вахт улубкьган, фуну десте швнубан магълуб ва гъалиб гъабхьнуш гьисаб дапIну, гъалибчи тяйин апIуру.
Хъана урхай:
