Умгьанат Сулейманова
Гъябгъюрайи йис ихь уьлкейиъ Хизандин йисси къайд апIура. Мидиз тялукь вуди учу газатдиъ хайлин табасаран хизанарикан бикIурача. Гъийин нумрайиъ учву Аьлиаьгьмад Аьлиевдин ва дугъан уьмрин юлдаш гуржи дишагьли Элисо Ричиковнайин хизандихъди таниш апIидича.
Хизандин кIул, военный хируг, полковник Аьлиаьгьмад Аьлиевди военный пенсияйиз удучIвбалан кьяляхъ, 2004-пи йисхъанмина чан ляхин Дагъ. Огни шагьрин ЦГБ-йиъ давам апIура. Ккудубшу 2023-пи йисан, чан яшназ дилигди, Украинайин ругариин гъябгъюрайи хусуси метлеб айи дявдин операцияйиъ чан пишекарвалин вазифйир заан дережайиинди тамам апIбаз лигну, Аьлиаьгьмад Аьлиевдикан газатдиъ макьала чап гъапIунча. Думу Аьлиевдин пишекарвалин ляхниз бахш дапIнайиб вуйи, хъа гъийин макьала дугъан хизандикан ву.
Ич гюрюшнан эвелиъ Аьлиаьгьмадди гьамци гъапнийи: «Увухьна саб тIалаб айич. Гьарин ччивар ужудар гъахьиш, гьаригъ гъяйи бегьерра ужуб шулу. Йиз ва йиз чвйирин уьмриъ гъазанмиш дапIнайи хъуркьувалар ич адашдин ва дадайин гьунар ву. Цци ич адаш Аьли Гьяжиибрагьимовичдин бабкан духьну 100 йис тамам шула. Ва мициб мумкинвал ккабхъну имиди, макьалайин сифте кIулиъ адаш кIваин дапIну, дугъкан бикIуб ккун апIурача». Дугъриданра, аьхюдариз гьюрмат айи йишваъ берекетра, девлетра артухъ шул. Узу мугъан фагьумлу теклиф кьабул гъапIунза. Адашдикан вуйи гаф пуз Аьлиаьгьмадди чан гъунши, чпин Кьуликк гъулан агьали Керим Керимовдиз теклиф гъапIнийи.
Мялим кIваина хури…
Аьлиев Аьли Гьяжиибрагьимович 1924-пи йисан Табасаран райондиъ Кьуликк гъулаъ бабкан гъахьну. Цци 12-пи августди думу бабкан духьну 100 йис тамам шула. Кюгьне заманйирин гьялал инсанар кIваин апIури, дурарикан ктибтруган ва бикIруган, жвувазра, макьала урхурайизра гизаф хуш шулу, гьаз гъапиш ихь улихьдин наслар лап марццидар, аьмал, кучIал дарди, айибдиин рази вуйи касар гъахьну.
Аьли Аьлиевдин уьмрин намуслу зегьметнакан Керим Керимовди гьялак дарди ихтилат ккебгъу.
«Аьли халу йиз сабпи мялим вуйи. Думу, миржибпи класс ккудубкIну, Дербент шагьриъ педагогвалин училищейик урхуз кучIвру. Гизаф зигьимлу кас гъахьну. Думу чакан макьала ваъ, хъа китаб бикIуз лайикьлу кас вуйи. Ватандин Аьхю дяви ккебгъу вахтна гъулаъ айи жилар дявдиз гъягъюз гьязур гъахьнийи. Гьелбетда, Аьли мялимра фронтдиз гъягъюз гьялак гъахьну. Амма, ужур савадлу мялим ву, гъулаъра ухьуз мицисдар касар лазим хьиди дупну, ерли гьюкмари думу дявдиз деетундар. Хъа дявдиъ иштирак шулайидарин хизанариз фукьан кюмек гъапIу кас вуйикIан думу!», –кIваин апIурайи ккуни мялим Керим Жамалудиновичди.
«Дявдин йисари ич гъулаъ варитIан читинвал кайиб шид вуйи. Дявдиз гъушу жилар гъяйиз шид адарди гъузуз шулдайи. Гъулан багахь Кьаркьул кIуру йишв хьайич, гьадушв’ан 6 километр шидра дизигну, гъуландариз рягъин дивуз мясляаьт гъапIну. Думу вахтна Аьли халуйиз гизаф зегьмет алабхъну, гьаз гъапиш жилар гъулаъ цIибтIан амдайи, айидарра яшлу касар вуйи.
Аьли халу гъулан саки вари меселйир гьял апIури, жямяаьтдин гъайгъу зигурайи кас вуйи. Думу 50 йисан Кьуликк гъулан мектебдин директордира гъилихну. ДАССР-ин халкьдин образованиейин отличник вуйи. Гъи дугъу дарсар кивдар ихь уьлкейин жюрбежюр пIипIариъ заан гъуллугъариъ лихура. Мисалназ, Аьбдуллагь Мягьямедов Дербент шагьриъ саб вахтнан ГОВД-дин начальникди гъилихну, Наврузяли Мевлютов Москвайиъ милицияйин полковник, Рамазан Гюлечев аьхю духтир ву. Гизафдар кIваинди имдариз. Хъа 57 йисандин арайиъ мялимди ва директорди гъилиху касди тербия туву баяр-шубар цIиб шул дупну фикир вуничв? Гъулаъ, райондиъ думу аьгъю касари, гъира кIваина хури, дугъан гьюрмат уьбхюри ими», – гъапнийи Керим Керимовди.
Баярра абайихъна гъушну
Аьли Аьлиевдин хизандиъ аьхю духьну, тербия гъадабгъу баяр-шубар баркаллувалиинди дуланмиш шула. Магьа гъи Аьлиаьгьмаддикан кьюбпи ражари макьала бикIурача газатдиъ. Му касдин хъуркьувалар гьаци саб дупну арайиз гъафидар дар, дурар гизаф йисари Аьли мялимди ва Айна халайи дугъахъ гъизигу намуслу зегьметнан натижа ву. Аьлиаьгьмад чавра кади, дурар хьур чвена кьюр чи ву.
Аьхюну чве, Гьяжиибригьим Аьлиев, Хив райондиъ Ляхла гъулан мектебдиъ хайлин йисари тарихдин дарсар киври мялимди гъилихну, кьюрпи чве, Сабир Аьлиев, Дагъ. Огни шагьриъ силисчиди, шубурпир, Гьяжиагъа Аьлиев, Таганрог шагьриъ силбарин духтирди 30 йисан гъилихну. Аьлиагьмаддин му шубрид чвйирра кечмиш гъахьну сарун. Юкьурпи гъардаш, Сейдулла Аьлиев, сифте Ляхла гъулаъ математика киври мялимди лихури гъахьну, хъасин чан хизандихъди Дагъ. Огни шагьриз кюч шулу ва хьубпи нумрайин мектебди чан мялимвалин ляхин давам апIуру. Чйир Умижат ва Жюме кьюридра Дербент шагьриъ дуланмиш шула. Дугъриданра, Аьлиеварин хизан, ужуб тербия гъадабгъу, инсанариз нумуна ва жямяаьтдиз хайирлу касар гъахьну.
Мюгьюббат гъалиб гъабхьну
Багъри Кьуликк гъулаъ мектеб ккудубкIу Аьлиаьгьмад Мягьячгъалайиъ Дагъустандин гьюкуматдин медицинайин академияйик урхуз кучIвру. Хъуркьувалиинди урхурайивализ лигну, Аьлиаьгьмаддиз Саратовдин военный медицинайин институтдин хьубпи курсназ теклиф апIуру. Военный медицинайин академия ккудубкIбан кьяляхъ, 1982-пи йисан дугъу Минск шагьриъ Советарин оборонайин министерствойин военный госпиталиъ хирургди ляхин апIуз хъюгъру. Жигьил хирург жюрбежюр госпиталариз гьауз хъюгъну, ва 1993-пи йисан Грузияйиз, Батуми шагьрин госпитализ гьаъру.
Элисо Ричиковна 1966-пи йисан Украинайиъ Виноградов шагьриъ бабкан гъахьну. Чпин хизандиъ веледарикан Элисо аьхюнур вуйи, дугъан кьяляхъ кьюр гъардашра хъа. Элисойин адаш, Ричико Ноевич, отставкайиъ айи подполковник ву. Дугъу жюрбежюр уьлкйириъ гъуллугъ апIури гъахьну. Мектеб Элисойи Кьибла Сахалин шагьриъ ккудубкIуру ва гьадушваъ мялимвалин институтдик химияйин ва биологияйин факультетдик урхуз кучIвру. Аьхир Элисо адашдихъди Грузияйиз, Батуми шагьриз кюч шулу ва чан урхуб ерли институтдиъ давам дапIну, ккудубкIуру. Мялимвалин тажруба дугъу Грузияйиъ Цхалтубо шагьриъ 3-пи нумрайин мектебдиъ лихувалиинди ккебгъру.
«Узу чан гьякь географ гъахьну, гьаз гъапиш йиз вари уьмур уьлкйирин жа-жара пIипIариъ гъубшнийиз. Йиз адаш военный вуйи, жилирра гьацир гъахьну. Духтир ву кIури, жвуваз гъафунза, амма Аьлиаьгьмаддира гьаммишан жюрбежюр уьлкйирин госпиталариъ ляхин апIури шулу, ва дугъахъди узура, бицIидарра кюч шули гъахьунча», – инчI кади ктибтура Элисойи.
Военный госпиталь ерлешмиш дубхьнайи частнаъ Элисойин адаш Ричико Ноевич эскрарин дестейин аьхюр вуди шулу. Саб арайиъ Элисо кетIерццуру, ва адашди думу госпитализ уьзур ахтармиш апIуз хъади гъягъюру. Аьлиаьгьмаддиз Элисо алахъуру, ва жигьилар сифте кIул’ан, сар-сариин аьшкьлу духьну, чиб-чпиз ккун шулу. Амма Элисойин адаш аьхю миллетчи вуйи – ваъ, йиз айи-адру сар риш дагъустан бализ тувурдарза, кIури, думу къаршуди дийигъну. Ричико Ноевич чан гафналан улдучIвурадайи, Аьлиаьгьмадра чан гафналан улдучIвундар. Сарун, мурарин сар-сарихьна вуйи гъати мюгьюббат дябкъну, Ричикойи Аьлиаьгьмаддиин гюзчивал гъабхуз хъюгъру. Вари терефарихъанди ахтармиш дапIну, ужур жигьил вуйибдин гъаври гъахьи Ричикойи, сарун жара чара адар, му кьюрид касарин гуннагь гъадабгъурдарза дупну, дурариз эвленмиш хьуз ихтияр тувру. Гьамци Аьлиаьгьмадди ва Элисойи чпин хизан ккебгъру.
«Учу табасаран шубар вуча!»
Ихь инсанари гаф-чIал апIруган, тягьна кипри, флану касди жара миллет дишагьли хпирди гъадагъну кIури шулу. Хъа ляхин миллетдиъ адар, фуну миллетдиан гъахьишра, инсанвал кайир, аьхюр-бицIир аьгъюр духьну ккунду. Аьлиаьгьмад Элисо швушвди ктагъбиин швумалра гъахьундар, гьаз гъапиш думу дишагьли, гизаф марцциди ихь аьдатар уьрхюрайи, гъафи хялужвуваз гьаммишан ачухъ маш улупру кас ву.
Абйирин мисал а, хал уьбхюрайир дишагьли ву, кIури. Магьа ухьуз рябкъюрайиганси, Элисо Ричиковнайи чан хизан 31 йисан уьбхюра.
Аьлиаьгьмадди ва Элисойи шубур уткан шубарра аьхю дапIну, дурариз ужуб тербия тувну. Шубрид шубарира заан образование гъадабгъну.
Аьхюну риш Марина Дагъ. Огни шагьрин больницайиъ сар-сарикна тарагъру уьзрарин дихтир, Людмила инглис ва француз чIаларин мялим, Надежда шиклар зигру дизайнер ву. Чав Элисо Ричиковнайи Дагъ. Огни шагьрин 3-пи нумрайин мектебдиъ географияйин дарсар кивра.
Аьлиаьгьмадди ва Элисойи чпин шубар ихь миллетдин баяриз швушварди тувну. Дурар Элисойи ихь аьдатар уьрхюри, чпин хизанариз гьюрмат ади вердиш гъапIну. Узу Элисо Ричиковнайиз гьамциб суал тувза: «Шубар чпин разивалиинди табасаран баяриз швушварди гъушнин?»
«Узу йиз шубариз, сарун учву швушварди гъягъюз хъуркьначва, фужар ктагъуз ва фуну миллетдин вакилариз гъягъюрчва, гъапиган, дурари гьамциб жаваб тувунзуз: «Ич адаш фу миллетдикан ву, учу наан дюрхну аьхю гъахьидар ву? Учу табасаран дишагьлийир вуча! Ихь табасаран баяриз гъягъюрча гъапну, ва гъушнура ву. Хъа узу гъи йиз шубарин хизанариин, дурарин жилариин гизаф рази вуза. Гизаф ужудар касар ву вари. Дюн’яйиин ислягьвал ибшри, имбу ляхнар вари дюз апIуз шлудар ву», – гъапну Элисойи.
