Хив райондин депутатарин Собраниейин нубатнан сесияйин ляхниъ асас пай депутатари конкурсдин бинайиинди ва ачухъди сесер тувбан натижайиъ гъубшу йисан апрелин эвелариъ Хив райондин главайин гъуллугъниина Ярмет Ярметов тяйин гъапIнийи. Райондин агьалйирин яшайиш авадан ва артмиш апIбан гъайгъушнаъ ади, дугъу аьхиримжи йисари райондиъ зегьмет зигбан аьдатар баркаллуди давам апIура.
Улихьнаси узу дугъахъди гюрюшмиш гъахьнийза ва сюгьбат гъубхнийза. Думу исихъ чап апIурача.
– Ярмет Аьлиметович, цIийи йис фицдар хъуркьувалариинди къаршуламиш гъапIунчва? Гележегдиз планар фицдар вуйичв?
– Суалназ жаваб туври, мяналу сюгьбат гъабхуз шулу. Амма, къайд апIурза, гьарсаб хъуркьувалин эвел ислягьвал ву. Райондин ругариин саламатвал уьбхбаз дикъатлу фикир туврача.
Администрацияйин ляхин, район багахь йисариз артмиш апIбан жигьатнаан кьабул дапIнайи программайиз асас вуди, гъабхурача. Дидланра савайи, йишвариин жямяаьтлугъдин яшайиш артмиш апIбан жигьатнаан республикайин дережайиъди гьяракатнаъ айи саб жерге метлеблу проектариъра иштирак шулача.
Наслариз илим
Образованиейин месэл-йири ич ляхниъ варитIан асас йишв бисура. Улупнайи цирклиъ модернизация гъабхбан натижайиъ аьхиримжи йисари натижалу гьякьикьат арайиз дуфна. Гьадму гьисабнаан, аьгъювалар тувбан ужагъарин гьякьикьат ужу алапIбан бадали, аьхиримжи йисари райондин саки вари гъулариъ аьгьвалат гюзчиваликк уьбхюрача. Гъябгъюрайи урхбан йис къаршуламиш апIури, ЦIудихъ гъулаъ мектеб ачмиш гъапIну. Республикайиъ гьяракатнаъ ипнайи «150 мектеб» проектдиъ иштирак духьну, Мажвгларин кьялан мектебдин дарамат рас апIру мумкинвал гъабхьну. Гъябгъюрайи йисанра Хив райондин мектебар му проектдиъ иштирак хьиди.
Деврин дигиш’валар фикирназ гъадагъиган, гъи живанариз мектебдиз улихьна вуйи аьгъювалар ва тербия тувувал чарасуз лазим ву. Хайлин гъулариъ цIийи мектебар, бицIидарин багъар ачмиш дапIна. Гьаму йисанра думу ляхнар давам апIидича. Фицики улупнайи вахтназ Хив райондиъ кьувватнаъ айи бицIидарин багъариъ райондин 6 йис хьайиз вуйи вари бицIидарин кьадарнакан анжагъ 25%-тIан кьабул апIуз мумкинвал адар. Цци Чювекк гъулаъ 60 бицIириз йишвар ади типовой багъ тикмиш апIиди. Му метлебариз лазим вуйи дакьатар рес-публикайин инвестицйирин пландиъ жара дапIна. Душваъ Чювекк ва ГъуштIил гъуларин бицIидариз илим ва тербия тувбан мумкинвал хьибди.
Дупну ккундуки, ЗахитI гъул райондин варитIан аьхю гъуларикан саб ву. Душваъ 177 урхурайидариз тялукь мектебдин тикилишар ккергъну хайлин йисар ву. Дакьатарин кьитвал себеб вуди, улупнайи ляхнар 2014-пи йислан мина дерккнайи. 2019-пи йисан, му ляхнар башламиш апIбан бадали, хайлин зегьмет гъизигунча. Месэла гьял гъапIну. Улупнайи вахтназ мектебдин сабпи мертеба ккудубкIна, кьюбпи мертеба тикмиш апIбан ляхнар ккергъна. Ццийин урхбан цIийи йис му гъулан баяр-шубари цIийи мектебдиъ къаршуламиш апIбаз вари кьувватар сарф апIидича, фицики душваъ, дугъриданра, цIийи мектебдиз игьтияж а. Баяр-шубари аьгъювалар ухдитIан ишлетмиш апIбан вахт ккудубкIнайи совхоздин общежитарин дараматариъ гъадагъура. Хъа гъулариан жигьилар хизанариинди удучIвну гъягъюрайи девир фикирназ гъадабгъиш, ЗахитI гъулахъ ужуб гележег хъа. Душваъ жигьилариз, чпин гележег ккебгъну, гъулан мяишат хайирлуди, мянфяаьтлуди артмиш апIру шартIар а. Гъул, йицIуд йис мидиз улихьна вуйи гьякьикьатдихь тевиш, гъи хайлин яркьу дубхьна.
Образованиейин циркликан улхури, узу райондиъ му цирклин месэлйир гьял апIувал сабпи йишв’ин ал гъапишра, кучIал шулдар.
Сагъламвал – асас девлет
Сагъламвал гьарсар касдин уьмриъ варитIан асасуб ву. Агьалйирин сагъламвал ахтармиш дапIну, дурариз йишвариин вахтниинди лазим вуйи кюмек тувбан бадали, жавабдар гъуллугъари уьлчмйир кьабул апIура.
Ляхнин шартIарикан гъапиш, гьамусяаьт Хив райондиъ уьмуми гьисабариинди 77 аьзарлу кьабул апIуз мумкинвал айи ЦРБ, поликлиника, Ляхла ва ГъванцIил гъуларин участокдин больницйир, 2 сагъламвалин амбулаторйир, 7 ФАП ва 14 ФП ляхник ка. Цци Ккугъ ва Лика гъулариъ цIийи ФАП-ар тикмиш апIиди.
Милли меденият – халкьдин ирс
Аьсрариинди албагну, чпин сатIивалиинди район дабалгнайи табасаранаринна лезги халкьдин девлетлу милли аьдатар уьрхбан, дурар жигьил насларин арайиъ жанлу ва яркьу апIбан жигьатнаан Хив райондиъ натижалу ляхин гъабхура.
Ляхнин шартIарикан гъапиш, саб жерге гъулариъ культурайин цIийи маканар ишлетмиш’вализ тувнахьа. Гьаци, 2019-пи йисан «Гъуларин аьтрафар артмиш апIбан гьякьнаан» программайин дахилнаъди Асккан Ярккарин культурайин хал дибдиан рас гъапIну. Чювекк, Фурдагъ, Лика, Заан Яракк, Зилдикк, ЧIилихъар, Асккан АрхъитI ва Ккугъ гъуларин клубарин ужагъариъ расвалин ляхнар духна.
Дидихъди сабси, улупнайи цирклиъ милли палтарихъди тямин апIбан уьлчмйирра кьабул дапIна.
Меденият уьбхбахъди сабси, Хив райондин сяргьятариин милли туризм артмиш апIбан рякъ’анра ляхин гъабхура, жигьиларин месэлйиризра артухъди фикир тувра. Райондиъ жигьиларин жямяаьтлугъ тешкилатар, РССМ, волонтерарин десте, пионерарин тешкилатар, мектебариъ урхурайидарин арайиан КВН-дин дестйир гьяракатнаъ а. Деврин дигиш’валариз лигну, артмиш шулайи наслар спортдиин машгъул хьпаз лазим шартIар яратмиш апIузра дикъатлу фикир тувра. Улупнайи вахтназ райондиъ айи спортдин мектебариъ жигьилариз юкьяр дисбиин, гъагъи атлетикайиин, боксдиин, волейболиин, футболиин машгъул хьуз тялукь секцйир ляхник ка. Сач ГъванцIил гъулаъ спортзал ишлетмиш’вализ тувна. АрхътIарин спортзал рас гъапIну. «ЦIиб харжар айи спортдин майдан» программайин бинайиинди Ляхла гъулаъ спортдин майдан ачмиш гъапIну. Гьамусяаьт райондин жюрбежюр гъулариъ уьму- ми гьисабариинди 20 воркаут майднар жигьилариз ачухъ ву.
Цци Хив, Гъвандик ва ЦIийи Фрюгъ гъулариъ «Шагьринсдар гъулай аьтрафар» проектдин бинайиинди жямяаьтлугъ йишвар ккабалгиди.
Жигьилариз ляхнин йишвар
Жигьилар ляхнихъди тямин апIбан месэла вари уьлкейиз важиблуб ву. Му анжагъ саб Хив райондин месэла дар.
Гьякьикьатдикан кьатI’иди гъапиш, гьамусяаьт Хив райондин хайлин жигьилари, Крымдиъ лихури, ужудар маважибар гъадагъура. Йиз фикриан, му гизаф такабур ляхин ву.
Тялукь аьгьвалатнаъ учу йишвариин лихурайи зигьимлу жигьилар уьрхбан гъаразнаъ ача, фицики дурар, бицIи маважибар себеб духьну, удучIвну гъягъбан хатIа а. Улупнайи вахтназ Хив райондин администрацияйиз, банкдиз, пресс-центриз, УСЗН-диз, МФЦ-йиз ва гь.ж. идарйириз гъудуркьу пишекрар лазим ву. Йишвариин ужудар экономистариз, программистариз, юристариз, мектебариъ ужуб пишекарвалин бина айи мялимариз игьтияж гьисс апIура. Амма асккан маважибдихъ хизан уьбхюб читин ву.
Гъийин йигъаз Хив райондин ругариин ляхнин йишвар тикмиш апIувал узуз анжагъ гъулан мяишат артмиш апIбаъна йишвариина инвес-торар жалб апIбаътIан рябкъюрадарзуз. Гьаму йигъари Цнал гъулаъ дилаварчийи тазади мяишат ачмиш апIбан ляхнар ккергъна. Магьа ляхнин йишвар! Гьадму Цнал гъулан агьалйирикан гъапиш, саки 40 каскьан «Рычал-су» шид гьязур апIру заводдиъ лихура.
Гьяйифки, 2019-пи йисан Хив ра-йондин инвесторарин кьувватар аьхю-дар гъахьундар. Райондиъ никкдин сурсатар гьясил апIру завод му дилаварчйири цци ляхник кипбанди ву.
Узу зиихъ гъапиганси, Чювекк гъулаъ бахча ачмиш апIбахъди аьлакьалудира ляхнин йишвар хьиди. РД-йин МЧС-дин терефнаанра райондин сяргьятариин къутармиш’валин часть ачмиш апIбан теклиф а. Думу часть тикмиш апIбаз Хив ва АрхъитI гъуларин арайиъ лазим кьадарнаъди 1,5 га мулкар улупнача. БицIи-бицIи месэлйир гьял апIуз ими.
– Ярмет, Аьлиметович, уву йишвариин гъулан мяишат артмиш апIру вакиларин терефкар вуйиваликан кIурава. Улихьна йигъари газатдин редакцияйиз, улупнайи цирклиъ зегьмет зигуз гьязур вуди, анжагъ чан ихтиярназ лазим мулкар жара апIбаз гъулан главайи аьксивал улупурайиваликан аьрза хьади Асккан Яракк гъулан вакил илтIикIна. Му саягънан дюшюшариз мумкинвал тутрувбан рякъ’ан фицдар серенжемар гъахурачва?
– Гъулан мяишат артмиш апIуз ккуни вакилариз гъи гьюкуматдин терефнаанра хайлин кюмекар тувра. Мициб аьгьвалатну жигьилар гъулан мяишатдин цирклиъ зегьмет зигбиин машгъулра апIура.
Хъа, мяишат ачмиш апIбаз лазим вуйи жил тIалаб апIури, аьрзйир хьади лицайиз, думу жигьилиз учухьна администрацияйиз илтIикIуб лазим вуйи. Жилин аьлакьйириз лигру отделин вакилари месэла, къанунариз асас вуди, гъулан поселениейин главайихъди сатIиди гьял апIиди. Агьалйирин ихтиярназ жара дапIну адру мулкар муниципалитетдин ихтиярнаъ айидар ву. Кюмек тIалаб апIури, му жигьатнаан учухьна илтIикIурайи ватандашариз кюмек тувуз учура гьар вахтна гьязур вуча. Анжагъ мяишат ачмиш апIуз ният айи касдин тялукь программа, план дубхьну ккунду. Гьарсаб тереф ахтармиш дапIну, мулкар аукциондин бинайиинди жара апIуб чарасуз лазим ву. Дарш, саб жерге агьалйири наразивалар улупбаз лигну, гъулан главайиз дици жил жара апIру ихтиярар адар.
– Атрик ва ХурсатIил гъуларин кьисмат пашмануб шулайивалин шагьидар вухьа. Му гъулариан удучIвну шагьрариз душнайи вакилари чпи, гъулахъ рякъ гъабхьнийиш, кьяляхъ хътакуз гьязур вуйиваликан, улупнайи месэла гьял апIбаъ райондин терефнаан саб жюрейинра кюмек адруваликан кIура…
– Улхуб фуну терефнаан дуфнайиб вуш, гъавриъ аза. Тялукь улхбар гъахурайир, гьяйифки, гъул бадали сабанра саб жюрейин ляхин дурубху кас ву. Рякъюн аьгьвалат ахтармиш апIури, Ургъа гъулан глава улупнайи гъулазкьан бицIи машиндиъди гъушну. Рякъ ужуб ву. Атрик ва ХурсатIил гъулар дахил шулайи Ургъа ерли поселение-йиз гьаму йисан гъуларин арайиъ айи рякъяр рас апIбан метлебариз 400 агъзур манат улупна. Ляхин рякъюъ адар.
Агьалйир гъулариан, рягьят гъазанжарихъ хъергну, удучIвну гъягъюра. Гъи жигьилар, Атрик ва ХурсатIил гъуларианси, вари гъулариан шагьрариз удучIвну гъягъюра. Мисалназ, дагълариъ айи му гъуларихь тевиш, Зилдикк гъулаъ ужуб рякъра, табиаьтдин газра, марцци шидра а, вушра гъулаъ гьацIар хулар ичIиди дирчна.
Багъри гъулар уьрхбахъан юкIв убгурайи тялукь ватанперверар кьабул апIуз учу гьарган гьязур вуча. Багъри юрдар артмиш апIуз гьязур вуйи инвес-торариз – буюр!
Шид – уьмрин бина
– Марцци шид яшайишдиъ варибдин эвел ву гъапишра, ягъалмиш шулдар. Му месэлйир ич гьар йигъандин гюзчиваликк ккайич. Фицики шид инсаниятдин дуланажагъдиъ варитIан важиблу ву. Хив райондин центр вуйи Хив гъул йислан-йисаз яркьу шула. Месэлйирра артухъ шула. Штун месэла райцентриъ узуз аьгъю гъабхьихъан мина важиблу ву. Аьгьвалат пучIу апIбан метлебниинди хайлин уьлчм-йир кьабул дапIна, вушра му месэла бегьемди гьял апIуз удукьнадайи.
Райцентрин агьалйир штухъди тямин апIбан бадали, ккудубшу йисан «Марцци шид» проектдин дахилнаъди 8,2 км манзилнаъ Хирижв-Хив штун гъурулуш гъизигну. Шид ишлетмиш апIуз хъюгъна. Цци му гъурулуш тикмиш дапIну ккудубкIиди.
Къайд апIураза, му ляхнар респуб-ликайин держайиъди гъахурайидар ву. Райондин администрацияйин вазифа гъахурайи ляхнариин гюзчивал гъабхувал ву.
Хайлин гъулариъ марцци штуз игьтияж айивал гьисабназ гъадабгъну, ццира зиихъ улупнайи проектдиъ иштирак гъахьунча. Республикайин инвестицйирин программайиъ Асккан Яракк ва Мажвгул гъулариз шид зигбан проектариз, хъа ГъуштIил ва ГъванцIил гъулариз проектар гьязур дапIну, гъурулуш тикмиш апIбан метлебаризра лазим дакьатар улупна.
Рякъяр, рякъяр …
– Дупну ккунду, Хив райондин рякъяр шубуб йишваз пай шула: гъуларин айитI айидар, поселенйирин арайиъ айидар ва республикайин эгьемият айидар. Шаксуз, рякъяри чпихьна гьарган артухъси фикир жалб апIура. Ерли кьувватариинди саки гьар йисан саб жерге ляхнар тамам апIурача.
Ккудубшу йисан Сардаркент – ГъванцIил рякъюн 3,4 км манзилнаъ, Хив гъулан кючйирин 2,1 км манзилнаъ асфальт улубзна. Ццира, рякъяриз лигру гъуллугъарин сиягьдиъ айи улупбарилан савайи, муниципалитетдин терефнаан саки 10 км манзилнаъ (Хив ва ЦIийи Фрюгъ гъуларин кючйириин) асфальт улубзру мумкинвал а. Дидланра савайи, АрхъитI ва ЦIанитI гъуларин асас рякъюхъ яягъди гъягърудариз бару хъивди.
Уьмумиди гъапиш, Хив райондин рякъяр, багахьлу саб жерге районарин рякъярихь тевиган, чIуруди дар.
– Рякъярин гьял ужуб ву кIурахьа. Амма узхьан рякъярихъди дабхьнайи зирзибиликан дарпиди гъитуз шулдарзухьан… Йишвну райондиъ гъуларин кючйириз акв тувбан месэла фици гьял апIурачва?
– Йишвариин марццишин тямин апIбан жавабдарвал 2019-пи йисан эвелариан мина региондин оператори гъабхура. Муниципалитетди анжагъ зирзибил уч апIру майднар тешкил дапIну ккунду. Региондин операторихъди вуйи йикьрариз асас вуди, агьалйири зирзибил, пакетариъди, шишлариъди уч дапIну, машиндихьна адабгъура. Улупнайи зирзибил машиндиъ ипхъан тина йишвариин гьюкум тешкил апIурайи вакиларин дидихъди саб жюрейинра аьлакьа адар. Хъа ухьухь фициб аьгьвалат арайиз дуфна: прокурори гъибикIу буйругъ тамам апIбан шилнаъди ерли поселенйирин главйири гъулариъ зирзибил дабхьру майднар тикмиш гъапIну. Гьаддиинди месэла дийибгъну. Улупнайи майднар тялукь контейнерарихъди тямин апIувал лазим ву. Контейнерариъ айи зирзибил ичIи апIуз гьадму метлебариз хас вуйи машин лазим ву. Хъа региондин операторин ихтиярнаъ дициб техника адар. Агьалйири улупнайи майднариина зирзибил гатIабхьура, хъа гъулариъ малар, марччар айивал фикирназ гъадабгъиган, фициб сурат арайиз гъюраш, гъавриъ хьуб читин дар. Натижайиъ му месэлайин жигьатнаан йишвариин гъагъи аьгьвалат арайиз дуфна. Кьюб ерли поселенйирин терефнаан региондин операториз наразивалар хъадаънача. Гьякьикьатди субут апIурайиганси, дурариз чпин улихь дивнайи вазифйир лазим вуйи саягъниинди тамам апIуз кьувват адар. Кьибла Дагъустандиз му терефнаан гъуллугъ апIурайи «Экологи-ка» операторин вакилин гафариинди, дурари зирзибил гъабхру техникайин 6 улакьар масу гъадагъна. Амма дурар гьюлизди абхърайи саб линтI штук гьисаб ву.
Йишвандин вахтна гъуларин кючйир аквнахъди тямин апIбан жавабдарвал ерли главйири гъабхура. Агьалйирин игьтияжар фикирназ гъадагъну, дурар электросетдиз илтIикIура. Му харжариз вуйи дакьатар поселенйириз жара дапIнача. Хайлин гъулариъ месэла сач гьял гъапIну. Имбу гъулариъра улупнайи серенжемар цци давам апIиди.
– Ярмет Аьлиметович, ухьу райондин 85 йисандин юбилейин гъаншариъ дийигънахьа. Му шадлугъарихьна фици гьязур шулачва?
– 23-пи мартдиъ Хив район арайиз дуфну 85 йис тамам шула. Юбилейин шадлугъар яркьуди чвну къайд апIидихьа.
– Чухсагъул.
Хъана урхай:
Президентдин Послание гьял апIури…
Хив райондиъ саб жерге юбилеяр къаршуламиш апIиди
