Урусатдин халкьар
Зубайдат Шябанова
Удмуртия республикайин жилариин гъира аьлимарихьан, я тарихчйирихьан бегьем сир аьгъю апIуз даршулайи бесермян халкьдин вакилар яшамиш шула. Дегьзаманайианмина бесермянар удмуртарихъди, татарарихъди, урсарихъди гъуншйир вуйи. Гъи Урусатдиъ бесермянар айи 41 гъулкан 10 гъул кIулди дурариндар гьисаб дапIна.
Тарихи аьлимари къайд апIурайиси, «бесермян» гаф «бусурман» гафнахъди, яна мусурман гафнахъди аьлакьайиъ айиб ву. Урусатдин жилариин му халкь яшамиш шули варжариинди йисар ву. Ва гъи мурар Удмуртия республикайин жара апIуз даршлу саб пай духьна.
Дин
Кюгьне вахтари бесермянари ислам дин хъапIри гъахьну. Амма хайлин йисари жара культурайин халкьарин багахь хьайивалин натижайиъ, бесермянарин диндизра, имандизра тясир гъапIну. Гьаци гъи дурарикан бязидари хачпарасарин, тмундари мусурмнарин дин хъапIра, хъа саб пай агьалйир удмуртарин аьдатариинди яшамиш шула. Дурар гьарариъ, ярквраъ, хулариъ ва табияаьтдиъ чан рюгьяр айивалихъ ва марцци йишварихъ хъугъра.
Милли палат
Бесермян дишагьлийирин ва жиларин аьдати палат удмуртарин ва чувашарин палатдихъна гъубшуб, амма аку рангаринуб шулу. Дишагьлийир хайлин безегар, асас вуди кепкар китIну, аку рангнан палтар алахьувалиинди жарадарихьан тафавутлу шулу. Палатдик кабчнайи накьишари аьхю роль уйнамиш апIура. Дурарин фикриинди, кабчнайи гьарсаб накьиш чIуру рюгьярихьан уьрхру лишан ву. Гьаддиз дурарин вари палтарик аку рангнан мурслариинди карчнайи «чпи уьрхру» накьишар кади шулу.
Культура
ЦIийи деврин аьдатариз дилигди, дурарин культура гъира мюгькамди артмиш шула. Бесермянарин культура дурарин милли мяълийириинди девлетлу ву. Дурариз мяълийир апIбан хусуси къайда а. Думу вари дюн’яйиз машгьур вуйи крезь кIуру къайда ву. Маракьлувал гьаддиъ аки, думу мяълийир гафар айидар дар. Дурариъ мяълийин игитрин гьевес сесериинди улупуру. Крезь мяъли урхрури гьарури чан уьмур ктибтурайи гьисаб ву. Гьаддиз му мяъли тамам апIуз бегьемди дубгъайиз, бесермянарин вари уьмур гъябгъюри шулу.
Сумчрин аьдатар
Дегьзаманайианмина бесермянари сумчрин аьдатариз асас фикир туври гъахьну. Дурари хал-хизан анжагъ чпин миллетдин вакилихъдитIан ккебгъудар. Чиб-чпихъди жигьилар машкврариъ таниш шулу. Баяри чпиз кьабул гъахьи риш ялхъвниз адауру. Хъа шубари юкIв улубкьу балихьна тембеку абхьру кисе хьади дуст риш вая мирасарин бицIидарикан сар гьаъру. Эгер бали думу кисе нубатнан машквраз чахьди хьади гъабхиш, миди дурарин сар-сарихьна вуйи кIван хуш’валар уртагъ вуйиваликан кIура.
Сумчрар чвну вая кьюрдну апIру аьдат вуйи. Риш гьерхри, балин абйир-бабар швушван хулаз ригъ удубчIвайиз, гвачIнин сяаьт 4-5-ди гъюйи. Чпи гъюбан метлеб дурари ачухъди кIуруб дайи. Сюгьбат хюни дудубгнайивалилан вая хюни масу гъадабгъуз ккундайивалилан ккебгъуйи. Гьякьикьат фтиъ аш гъавриъ гъахьи шуран абйир-бабари, риш тувуз чпин аьксивал адарш, хялариз хулаз теклиф апIуйи. Дурар хул’ан гьаъруган, пешкешди туву дастамал ва ягълухъ риш хъирсувалин лишан шуйи.
Сад-кьюд йигълан швушв хурайи балин терефнаан яшлу касар шуран абйир-бабарихьна гъягъюйи ва сумчрин йигъ тяйин апIбан, дипру гьякъийин кьадарнан, сумчрарин харжарин месэлйир гьял апIуйи. Дидин кьяляхъ шуран терефнаан вуйи касар жамран яшайиш, дуланажагъ, мал-къара ахтармиш апIуз гъягъюру.
Швушв хуз хялар жамрахъди жут даршлубси душну ккунду. Дурарин кIулиъ жамрарин аьхюр дерккри гъахьну. Думу хилихъ дастамал хъидибтIну, варидарин улихьди гъягъюру. Швушван хулаъ жамрарин швнуб-саб хурагарин столар балгуйи. Шубарин кьялаъ айи швушваз жамрарин аьхюри: «Арчул хил хъанухъ?» – кIури, суал тувуйи. Шуру шаликкан хил улупган, швушв хурайи бали дидиъ пул ивуйи. Швушв хул’ан адагъубси, думу кьяляхъ дяргъюз ва вари девлет дугъахъди дурубшуз, хулан раккар хъяркьюйи.
Балин дада жамрарин улихьна бахтлу гележегдин лишан гьисаб апIурайи кIаму али уьл хьади удучIвуйи. Швушв марфкIиин дитуйи ва хябяхъган вари гъуландар, майил-мадатар сумчир айи хулаз пешкешар ва пул хьади гъюйи.
Му халкьдин сумчрин кьяляхъра, жигьилариз велед гъахьиганра, тазиятдиъра хъайи-хъайибси тамам апIру аьдатар а. Дурар вари бесермянари гъира уьрхюра.
