Зубайдат Шябанова

Цци 18-пи январи немцари кьялаъ тIапIнайи Ленинграддин блокада кьатI дапIну 81 йис тамам гъабхьну. Амма вари шагьур бегьемди блокадайиан азад апIайиз сад йиссана гъубшнийи.

 

Блокадайин Ленинграддикан, шагьриъ гъагъи аьгьвалатнаъ гъахьи ва гаш’валиан гъийиху инсанарикан учу «Табасарандин нурар» газатдиъ гьар йисан макьалйир чап апIури шулча. Уьлкейин ва Ватандин Аьхю дявдин тарихдиъ му шагьрин 900 йигъандин блокадайи асас йишв бисура. Амма Ленинграддин блокадайиъ гъахьи агьалйириз алахьу пис хажалатарин учIврушнар ва аьзабар кьалмиинди ва гафариинди дупну ккудукIуз удукьудар. Фашистари шагьриз гъюру вари рякъяр хъяркьну, душван агьалйириина гьар йигъан тупар ирчри, жюрбежюр йишвариан гюлдин цIа уьлюбхюри, гьюжмар гъахури гъахьну. ИпIру сурсатар айи складар, манишин ва шид тувру гъурулушар дутIуркIну, миллионна гьацIтIан артухъ инсанар гашу, аьхълушну уьзрариан йихуз гъитну.

Амма думу гъагъи вахтари багъри шагьрин агьалйирин аьжалиин девлетлу гъахьи мафтахурарра гъахьну. Гаш’вали ккабгънайи шагьриъ дурари зегьметсуз аьхю гъазанжар ва девлетар уч гъапIну. Думу инсансузарикан учу гъийиз гъибикIундарча. Хъа уьмурлугдиз чпи марцц апIуз даршлуси беябур гъапIу ягьсуз тIафлар ва угърашар гьархуз хай даршул.

Кьюр чи

Блокадайин йисари ОБХСС-дин вакиларин уларикк кьюр чи Антиповар ккархьнийи. Сарнур чи мектебдин столоваяйиъ лихурайи. Кьюрпир гьар йигъан лазим шлу галантереяйин шей’ар масу тувру тукандин кIулиъ айир вуйи. Думу чйирин хулаъ 100 кило хю, 100 кило шекер, хайлин кьадар консервйир, кIаму, 100 кило сябнар ва галантерейный тукандиъ масу туврайи вари шей’ар аьхю кьадарниинди гъидихъну. Хъа гьадму вахтна блокадайин Ленинграддиъ гьарсар агьалийиз суткайиъ 125 грамм уьл туври гъахьну. Гаш’вал зигурайи инсанариз думу бицIи уьлин кьацI гъизилтIан багьа вуйи.
Блокада ккебгъу сабпи йигъари туканар саб дупну ичIи гъахьи, транспорт дийибгъу, хулариъ ва кючйириъ аквар зат амдарди кутIуршву. Военкоматарихъ фронтдиз гъягъюз ккунидарин аьхю нубатар гъахьнийи.
Гьадму вахтна шагьрин бязи кючйириъ ипIру сурсатарин запасар артухъди уч гъапIу касари, жиниди кьиматлу шей’арихъ, машгьур художникари гъизигу шикларихъ, гъизилин алатарихъ, багьалу ургмарихъ саб астакан дюгю, саб кьадарнан гъабраъ айи хю гьюдюхюз хъюгъю.

Оперативникарин рейдар

ИпIру сурсатар думу касари пулихъра масу туври гъахьну. Амма кьимат, 100-тIан артухъ ражари иливну, кьадарсуз аьхюб кIуйи. Кьимат иливуз спекулянтариз начди гъабхьундар. Гаш’валин аьзабнаъ айи касди пуликан фикир дарапIрувалин дурар гъавриъ айи. Алчагъ ариш-веришчйир пулин гъаразнаъ адайи, фицики думу пул иша гъябгъру, харж апIру йишвра адайи. Мисалназ, 1 манатна 90 кепкиъ айи саб кило уьл, кIару базариъ 400-дилан 1200 манатдиина масу туври гъахьну. Хъа думуган шагьриъ гъадабгъурайи кьялан маважиб вазли 400 манаттIан дайи.
Сар дишагьлийи чан гъизилин сяаьт бицIи хифсиб кьадарнаъ айи кIамдихъ гьюдюхюваликан кIваин апIура.
«Бажаранлу» тIафларин хилиз хайлин багьалу шей’ар ва девлет гъюз хъюгъю. ИкибаштIан, дурариз совет кьушмари шагьур азад дапIну затра ккунди гъабхьундар. Дурар немцарин чапхунчйириз ккилигури гъахьнийи. Фицики анжагъ немцар гъафиштIан, дурарихьан чпин девлет ишлетмиш апIуз хьибдайи.
Хайлин ляхин ади вахт гьубкIрадаршра, ихтиярар уьрхру органарин вакилари кючйириъ рейдар гъахури, ариш-веришчйириз ул хъипри, девлетну ва ипIру сурсатари ацIнайи хулар агури гъахьну.
Блокада ккебгъу йигъари Ленинград ипIру сурсатар карточкйиринди тувбан къайдайихъна гъафну. Карточкйир чап апIру чапханйириъ ихтибарлу ва хъугъ’вал али инсанар дерккнийи. Амма дурарин арайиъра угърашар алахьуйи.
Гьаци, хил марцци дару кьюр кас – Зенкевич ва Заломаев – ипIру сурсатарихъан тувру карточкйир чап апIру чапханайиъ марццишин уьбхюрайи дишагьлийихъди таниш гъахьну. ИпIру сурсатарихъ думу дишагьлийи типографияйин гьярфарин кIалибар (литерар) ва карточкйирин кагъзарихъан гъузнайи кьатIар гьюдюхюри гъахьну. Хъа дурари, чпин нубатнаъ, дишагьлийихьан гъадагъу гьярфарин кIалибарикан ва кагъзарин кьатIарикан къалп карточкйир гьязур дапIну, дурар уьлихъ ва жара сурсатарихъ тувуйи. Му тахсиркрарин десте 14 касдикан ибарат вуйи. Блокадайин Ленинграддиъ дурар чпиз ккуниганси дуланмиш шули гъахьнийи.
Къанунсуз чапхана шубуб вазли гъилибхну. Ахтармишарин кьяляхъ Зенкевич ва Заломаев гюллдиз тувну. Дурарин дестейиъ айи имбу касар хайлин йисариз дустагъ гъапIну.
Инсафсузвалин нубатнан тахсиркарвал ипIру сурсатар масу туврайи тукандиъ ашкар гъабхьну. Душваъ туканчи дишагьлийи гашди айи инсанариз рубкьру пай жара апIруган, аьлава талонар ктатIури гъахьну. Мидкан агьалйириз хулаз гъюбан кьяляхътIан ашкар шули гъабхьундар. Хъа думуган тахсиркарвал субут апIуз шулдайи.

Семен Каждан

ТIафал Семен Каждандин дело лап машгьур гъабхьну. Думу саб тешкилатдиъ тяминчи вуйи. Чан гъуллугънаан думу ипIру сурсатариз кми-кмиди Кьялан Азияйиз гьаъри гъахьну. Душв’ан ипIру сурсатар Ленинграддиз хътаъру пунктнахьна гъюру поезддин гъагъ гъабхру жаради вуйи вагъундиъди хуйи.
Ташкентдиъ Семен Бурлак кIуру жара тяминчийихъди таниш шулу. Думу Афгъанистандиан дюгю ва гъеерццу йимишар тямин апIрур вуйи. Афгъанистандиан СССР-ин сяргьятарилан улдучIвурайи сурсатарин гьарсаб партияйик, гьисабнаъ адру, Бурлакдиз вуйи пай кади шуйи.
Каждандин мумкинвалар ишлетмиш дапIну, тIафлари гаш’вали ккабгънайи шагьриз афгъанистандин дюгю хътапIуз ва думу швнуб саб йишваъ жиниди масу тувуз хъюгъру. Кьадарсуз аьхю гъазанжарин эйсйир хьуз хъюгъю дурарин мугъаятвал гъудубгу. Дюгю масу туврайи саб йишв фотоательейиъ айи. Думу йишвахь гьаммишан артухъ инсанар хьайивализ органарин вакилари фикир тувнийи.
Каждандин хулаъ агбан ляхнар швнуд-сад йигъан гъахури гъахьну. Пул ва багьалу шей’ар хулан кьуларикк, плинтусарикк, ахнарин айитI ва жара жини йишвариъ гъидихънийи. Думуган 700 агъзур манат ва 360 агъзур доллар пул гъибихънийи.
Каждандин вари шерикчйир, гьадму гьисабнаан Азияйиан вуйи тяминчи Бурлакра гъидисган, органарин вакилари дурарихьан 4 кило гъизилин алатар ва миллионна гьацI манат пул гъибисну. Дестейин вари вакилариз йикIувалин жаза тувну.
Ленинграддин блокадайин йисари тIафларин ляхни мюгьтал апIуру. Думу вахтнан арайиъ ихтиярар уьрхру органарин вакилари 24 миллион манат пул, 37 миллион манат кьиматнаъ айи гъизилин алатар, гьисаб апIуз даршлукьан багьалу шиклар, шей’ар ва кюгьне китабар тадагъну.
Жарадарин дердниинди ва аьзабариинди девлет уч гъапIу миллионерар, Ленинграддиъси, жара шагьрариъра айи. Хайлиндарихьна гьякь диван ва аьдалатлу суд гъурубкьундар. Гьаци вушра, дурар, уч гъапIу девлет мянфяаьтлуди ишлетмиш апIуз дархьиди, тIафларси уьмрианра гъушну.