Айгуль Мягьямедова
1943-пи йисан 2-пи феврали Ватандин Аьхю дявдин 1941-1945-пи йисари гъахьи варитIан гъаних женгарикан сабдиъ – Сталинграддин женгнаъ – Советарин Армияйи немцарин фашистарин кьушмар дагъитмиш гъапIнийи. 2025-пи йисан ихь уьлкейи Сталинграддин женгариъ гъабхьи гъалибвалин 82 йис къайд гъапIну. Волга нирин багахь гъахьи гъати женгариъ фашистарин чапхунчйириз Уьру Армияйин кьушмари лайикьлу жаза тувнийи. Думу женгариъ 330 агъзур эскрар ва офицерар, 24 генерал ва фельдмаршал Паулюс йисирвализ гъадагънийи. Ватандин Аьхю дявдиъ гъалибвал багахь апIбаъ зурба эгьемият айи му йигъ гележегдиъ наслари зат кIваълан гьапIну ккундар.
Сталинграддин женг 1942-пи йисан 17-пи июли ккебгънийи, ва дидин садпи йигъари шагьрин 8 райондикан душманди 7 район гъидиснийи сабпибди – Ворошиловский район. Уьру Армияйин хилиъ шагьрин кьибла терефнаъ айи гьамусдин Красноармейский районтIан имдайи. Чарасуз гъагъи шартIариъди Сталиндин ччвурнахъ хъайи шагьур бадали гьадму саб райондиан женг дубхну ккундийи.
Сталинграддин фронт сифте 520 километр яркьушнаъди, хъа цIиб кьандиси 800 километр яркьушнаъди гьатIабццнийи. Уьру Армияйиз аьксиди женг гъабхурайи немцарин армияйин дахилнаъ румынарра, венграрра, итальянарра, хорватарра айи.
Шагьрин аьгьвалат лап гъагъиб вуйивализ дилигну, 1942-пи йисан 28-пи июли Иосиф Сталинди 227-пи нумрайиккди «Саб гамранкьан кьяляхъ махьанай!» кIуру буйругъ адабгънийи. Думу буйругънан метлеб ахлакь мюгькам апIуб вуйи, диди эскрариз гьергуз, кьяляхъ гъягъюз, душмандиз рей хьуз гъадагъа гъапIнийи, хъа дицдар гъахьиш, али йишв’ин йивну йихуз ихтияр тувнийи.
1942-пи йисан 23-пи августди сад йигъандин арайиъ немцарин авиацияйи бомбар ирчри, шагьриъ айи хуларин аьхюну пай дагъитмиш гъапIнийи. Даргънайи хуларин гъюрдарикк 90 агъзурилан зиина ислягь инсанар гъийихнийи.
Сталинграддин женгарикан мялуматар айи гизафдариз Павловдин хуларикан гъеебхьнушул. Думу вахтна хулар ужуб йишвахь ерлемиш духьнади гъахьну. Сержант Яков Павловди ва дугъан шубур юлдаш, душваъ айи немцар терг дапIну, фашистар багахь хьуз гъидритди, хулариан 58 йигъан женг гъабхури гъахьну.
Сталинграддин тракторар гьясил апIру заводди дявдин варитIан читин йигъарикьан чан ляхин дебккундайи. Душваъ гьязур гъахьи Т-34 танкар конвейерилантина зигну дявдиз гъягъюйи.
Сталинграддин женг дюз 200 йигъан давам гъабхьну. Шагьур бадали вуйи женгариъ, ихь уьлкейин терефнаан асас улупбариинди, 1 129 619 кас гъийихну, 500 агъзуртIан зиина автоматар ва тюфенгар, 4341 танк ва артиллерияйин яракьар, 2 769 самолет, 15 700 миномет ва жара яракьар дагъитмиш гъахьну. Немцарин терефнаанра 1,5 миллионкьан инсанар ва хъана гизаф техника ва яракьар терг гъапIнийи.
Сталинград бадали гъуху женгариъ агъзрариинди дагъустанлуйири иштираквал гъапIну. Дурарикан гизафдар гьаргандиз Сталинграддин ругарикк гъузну: Мамайдин кургандиин Советарин Союздин Игит Ханпаша Нурадилов накьвдик кивна, думу женгариъ Дагъустандин вакил генерал-майор Якьуб Кьулиевич Кьулиев гъакIну. Сталинграддин завариъ Советарин Союздин кьюб ражари игит гъахьи Амет-Хан Султанди женгар гъахури гъахьну, душваъ десантник, Советарин Союздин Игит Араз Аьлиевди душмандихъди сабпи ражну женгнаъ учIвну. Сиягь хъана давам апIуз шулу.
Сталинграддин женгариъ иштирак гъахьи игитарикан улхури, ихь ватанагьлийирра кIваълан гьаъну ккундар. Мягьямед Юнусовдин «Аьхю гъалибвалик табасаран халкьди киву пай» кIул тувнайи китабдиъ дурарикан дибикIна.
Сталинграддин женгар чан улариинди гъяркъю Хархни гъул’ан вуйи Малляли Нурмягьяммедов Волга нирин гъирагъарихъ гъушу женгарин иштиракчи вуйи. Дугъу фашистари кьялаъ тIапIнайи шагьриз ипIруб ва яракь хъибкIри гъахьну. Учв кьяляхъ гъягъруган, дугъу зийнар духьнайи эскрар гъахуйи, хъа йишвну кIуруш, душманди ккивнайи минйир ккадагъуз гъягъюри гъахьнийи.
Ростов областдин Роздальский райондиъ Малляли Нурмягьяммедов 8 эскрикан ибарат вуйи дестейихъди душмандин далу терефназ «чIал» аьгъю кас дидисну хуз гьаъру. «Батальондин командири дуствалиинди гъюниин хил иливну, дугъаз гъапнийи: «Малляли, йиз дуст–кас! Гьаму увуз Ватандин терефнаан буйругъ вуйиз. Месэла аьхю жавабдарувал айиб ва читинуб ву. Ув’ин хъугъвал алийиз. Ихтият апIин. Ягъур ибшри учвуз».
Малляли душмандин далу терефназ душну, чан дестейин улихь месэла дивну, десте кью-кьюр касдиз пай гъапIнийи. Хъа чав лапра хатIалу месэла гьял апIуз гъушну. ЦIиб арайилан дугъу «чIал» аьгъю немцарин унтер-офицерра дидисну гъахнийи», – дибикIна чан китабдиъ Мягьямед Юнусовди.
Сержант Нурмягьяммедовди чан дестейихъди сабси душмандин гюллдин цIиккди минйир ккивнайи чюлиъ рякъ хатIасуз дапIну, ихь кьушмар машгьур Сапун-дагъдиина удучIвуб тямин гъапIнийи.
Чан кьягьялвализ дилигну, Малляли Нурмягьяммедов сабпи ва кьюбпи дережайин Машгьурвалин орденарин кавалер гъахьнийи. Дугъаз медалра тувнийи.
Зилдикк гъулан агьали Ханмягьямад Ханмягьямадовдиз 1939-пи йисан армияйиз дих гъапIнийи. Йирхьуб вазли полкнан мектеб ккудубкIу бай, сержантдин ччвур гъадабгъну, пулеметчикарин отделениейин командир гъахьнийи. Жигьил сержант, Житомир бадали гъуху женгариъ зиян дубхьну, госпиталиъ ахънийи. Госпиталиан удучIвбан кьяляхъ Ханмягьямад Ханмягьямадов Сталинграддиз гьаънийи. Дугъу учв женгариъ гъахьи садпи йигъан 25 душман терг гъапIнийи. Гьациб дирбаш’вализ дилигну, дугъаз «Уру Хяд» орден ва «Сталинград уьбхбаз» медаль тувнийи. Гъалибвалин йигъ Ханмягьямад Ханмягьямадовди Австрияйиъ къаршуламиш гъапIнийи. Дугъаз дявдин йисари туву саб орден ва 16 медаль а.
Сталинграддин женгари чпин гъизгъинвалиинди, гъагъивалиинди, шагьур уьбхюрайидарин кьягьялвалиинди ккудушу дявйирин вари женгар ккаъну. Думу женгарин иштиракчйирикан тарихдин китабариъ хайлин мялуматар тувна.
Гъи Ватандин Аьхю дявдин иштиракчйир я Табасаран, я Хив районариъ имдар. Дурар вари рягьматдиз гъушнушра, дурарин гьунарар кIваълан гъягърудар дар.
Ватандин Аьхю дявдиъ ихь аьхю абйири, адашари улупу гьунарар гъийин жигьилариз чешне ву. Урусатди Украинайиъ гъабхурайи хусуси метлеб айи дявдин операцияйиъ агъзрариинди дагъустанлуйир, гьадму гьисабнаъди табасаран баярра, иштирак шула. Гъийин йигъаз думу операцияйиъ иштирак гъахьи Дагъустандин 13 вакил Урусатдин Игитар духьна, дурарикан 3 Игит табасаран баяр ву.
