Магьямед Гьясанов,
профессор, РФ-дин ва РД-йин илмарин лайикьлу гъуллугъчи
2025-пи йисан ихь игит халкьди фашист Германия ва империалист Япония дагъитмиш апIбаъ, зурба гьунарар улупхъанмина миржцIур йис тамам шулу.
Аьхю дявдин йисари фашистарин тIарашчйириз къаршу Ватандин, Дагъустандин жара халкьариси, табасаранарира гъалибвал гъадабгъан женгнак чпин лайикьлу пай кивну. Табасаран игит эскрарин арайиъ ихь машгьур шаир МутIалиб Митаровди лайикьлу йишв бисура.
МутIалиб Митаров 1920-пи йисан, машгьур Кьалухъ Мирзайи чан яратмиш апIбариъ адлу дапIнайи, кьисйирихъди, нагъларихъди аьлакьалу вуйи, чаин гизаф аьлимар, шаирар аьхю гъапIу, дегьзаманйирихъанмина Табасарандин вуйи ругариин нежбрин хизандиъ бабкан ва аьхю гъахьну. Жигьил кми-кмиди табасаран ва лезгйирин гъулариз чан адашихъди гъазанмиш апIуз гъягъюри гъахьну. Дугъаз, табасаран чIалси, лезги чIалра ужуйи аьгъяйи. МутIалиб Митаров инсанси ва шаирси дуркьбаъ, табасаран халкьдин поэзияйиси, Абумуслим Жяфаровдин, Манаф Шамхаловдин, чан аьхюнур чве Багьаудин Митаровдин яратмиш апIувалариси, гьацира Дагъустандин, Закавказьейин, асас вуди азербайжанлуйирин гафнан устадарин эсерар аьхю роль уйнамиш гъапIну.
Гьелелиг 1937-пи йисан райондин «Уьру Табасаран» газатдиъ йицIиургуд йисаъ айи жигьилин СССР-ин Верховный Советдин сечкйириз бахш дапIнайи шиир чап гъапIнийи. МутIалиб Митаровди лезги чIалнаан табасаран чIалназ СтIал Сулеймандин шиърар илтIикIнийи, дурар 1939-пи йисан адабгъу СтIал Сулеймандин гъядягъю эсерарин гъварчназ дахил гъахьнийи. Хъасин дугъу табасаран чIалназ баяр-шубариз вуйи Л. Толстойин ихтилатар, А. Пушкиндин, Ю. Лермонтовдин ва урус литературайин жара классикарин эсерарин гъварч гьязур гъапIнийи. Вари гьаму ляхнари думу адлу гъапIнийи.
МутIалиб Митаровдин уьмриъ Ватандин Аьхю дявдин вахт эгьемиятлуб гъабхьну. Думу армияйин гъуллугъназ 1940-пи йисан гъадагънийи. 1941-пи йисан МутIалиб Митаров Ленинграддиъ военный мектебдин курсант вуди гъахьнийи. Дявдин садпи гъизгъинвали думу Мурманскдиз гъахнийи. Западная Леща нирин гъвалахъ хъайи тепе бисруган, думу стрелковый ротайин замполит вуйи, душваъ дугъаз кьюбпи зиян гъабхьнийи. Хъа шубубпи зиян хьпан кьяляхъ думу гьацI йисан госпиталариъ гъахьну.
1942-пи йисан хьадну, сабпи группайин инвалид вуди, МутIалиб Митаров багъри Гъвандикк гъулаз кьяляхъ гъюру. Дявдин читин женгариъ дугъаз чан улариинди, совет инсанар Ватандиз фукьан вафалудар вуш, гъябкъну. Дидин гьякьнаан къяляхънаси шаири «Симар кьатIар гъахьи чюнгюр» поэмайиъ гъибикIну.
Гьелбетда, уьмриъ чан улариинди гъяркью ва гизафси учв иштиракчи гъахьи дявдин гьядисйири шаирин кIваз эсер дарапIди имдар. Ватандин Аьхю дявдиз дугъу гизаф эсерар бахш гъапIну.
Дявди МутIалиб Митаровдин хасият лигим гъапIну, хъа фикриъ дявдиъ гъийиху юлдшарин аку суратар гъузну. Дявди дугъаз ккун ва даккун апIбан илим улупну. Гьаци, Ватан уьбхбан, ислягьвал бадали женг гъабхбан тема кьяляхънаси дугъан яратмиш апIбариъ асасуб гъабхьну.
Женгариъ куркIу зийнари МутIалиб Митаровдихь хъана эскер хьуз гъитундар, хъа дявди думу зегьметнан фронтдин женгчи гъапIну. 1943-пи йисан МутIалиб Митаров Хив райондин комсомолин райкомдин сарпи секретарди ктагъуру, кьялахъна думу райондин ва республикайин жюрбержюр жавабдар гъуллугъариъ лихури гъахьну, гьадму гьисабнаан Дагхудожпромсоюздин председателин заместителди, Дагъустандин китабарин чапханайин редакторди, «Аьгъювалар» обществойин Дагъустандин отделениейин референтди.
Дагхудожпромсоюздин председателвалин гъуллугъниин МутIалиб Митаров 1945-пи йисан гьадмугандин Дагобкомдин сарпи секретарь Аьзиз Аьлиевдин теклифниинди дерккнийи. 1951-пи йисан мугъу областдин партийный мектеб ккудубкIнийи.
1957-пи йисан МутIалиб Митаровди КПСС-дин ЦК-йин гъвалахъ хъайи Заан партийный мектеб ккудубкIуру, дидин кьяляхъ КПСС-дин Дагобкомдин аппаратдиъ, партияйин Табасаран райкомдин сарпи секретарди, республикайин яшайишдин игьтияжар гьуркIбан гъуллугънан министрди, Дагучпедгиздин директорди, республикайин литературайин музейин директорди лихуру.
МутIалиб Митаров ДАССР-ин культурайин лайикьлу работник вуйи, думу медаларихъди, гьюрматнан грамотйирихъди лишанлу дапIнайи, ДАССР-ин Верховный Советдин депутатди ктагънийи.
Учв наан лихури гъахьишра, МутIалиб Митаровди зегьмет, мюгьюббат, игигвал адлу апIурайи эсерар яратмиш anlypи гъахьну.
1949-пи йисан дугъу дявдин кьяляхъ табасаранарин поэзияйин сабпи «Бахтавар уьмур» кIуру гъварч адабгъну. 1959-пи йисан дугъан кьюбпи, «Уьмриан цIарар» китаб удубчIвуру. Душваз «Иран-Хараб» ва «Устад» поэмйир дахил шула.
1960-70-пи йисари МутIалиб Митаровди бабан ва урус чIалариинди «Дустариз йип», «Поэмйир», «Шиърар», «Гъядягъю эсерар», «Гъарзукк ккахъурин мукьам», «Сулакдин мяъли» ва жара китабар чапдиан адагъну.
МутIалиб Митаров 1980-90-пи йисари, Дагъустандин халкьарин литературйирин, урус литературайин ужударстар милли аьдатар ишлетмиш апIури, гьякьикьат дериндиан ахтармиш апIбан рякъюъди гъягъюра, яратмиш апIбариъ, дугъан уьмрихъди вуйи аьлакьа, ватандаш’валин ва жямяаьтлугъ лишнар, тематика яркьу ва артмиш шула.
МутIалиб Митаровдин яратмиш апIбан хусуси лишан – му дагълуйин айтIан аьлам улупуб, гъадабгънайи тема ачухъ апIбаъ художествойин вари тадарукар ишлетмиш апIуб ву. Гьадму девриз хас вуйидар ву «Аьхю чвуччвкан баллада», «Урус халкьдиз», «Рубасдин мяъли» ва жара шиърар, «Ифдин гъарзар», «Мишмишин гьарин кьисмат» ва жара поэмйир. 1990-пи йисан Митаровдин жюрбежюр йисари гъидикIу шиърарикан, поэмйирикан, кIваин апIбарикан ибарат вуйи китаб удубчIвуру. Гьадму йисан шаирин яратмиш апIбариз бахш дапIнайи «Узуз гьарсаб кюкдин рюгь рябкъюразуз» гъварч удубчIвуру. Душваъ Дагъустандин ва Урусатдин литературоведари шаирин яратмиш апIбариз заан кьимат тувра.
1955-пи йисан МутIалиб Митаровдин «КIваз гьархидар» китаб чапдиан адабгънийи. Душваъ шиърар ва балладйир чап дапIна. Шаири чан эсерариъ ватандаш’валин заан гьиссар, ватан ккун хьувал, дидин утканвал, жюрбежюр миллетарин инсанарин арайиъ айи чвевал, юлдаш’вал адлу aпIypa.
МутIалиб Митаровди табасаран литература яркьу ва дерин апIбаъ гизаф зегьмет гъизигну. Думу «Литературайин Табасаран» альманах дюзмиш апIрур, дидин редактор гъахьну. Дугъан гизаф эсерар, бабан чIалнииндиси, Дагъустандин жара халкьарин чIаларииндира, урус чIалнииндира гьам ерли, гьамсана центральный печатдиъ чап апIури гъахьну. Дугъу гъидикIу эсерар мектебдин учебникариъ учIвна, гизаф шиърар мяълийириз илтIикIну.
МутIалиб Митаровдин поэзияйиъ Дагъустандиъ шулайи гьядисйир дюзди улупна. Дугъан эсерари урхрурин кIваъ жилирвалин, игитвалин, зегьмет ккунивалин, Ватан, дишагьли ккун хьувалин гьиссар ярятмиш апIуру.
Шаирин кьалмиинди вуйи, гьацира зегьметкешарин, аьлимарин арайиъ гизаф дустар ади гъахьну. МутIалиб Митаровдихъди узу йиз студент вахтарихъанмина танишди вуйза. Думуган Митаров КПСС-дин Дагобкомдин инструкторди лихурайи. Дугъу Табасаран райондин партийный тешкилатдиз регьбервал туврайиган, узу райондиъ саб-швнуб вазли завучди, ХустIларин миржид йисандин мектебдиъ тарихдин дарсарин мялимди лихури гъахьунза. Думу вахтари узу МутIалиб Митаровдихъди Табасаран райондин тарих ахтармиш апIбан, Хючна музей яратмиш апIбан, юбилеярин серенжемар кIули гъахбан ляхнарихъди ва гьаци жара месэлйирихъди аьлакьалуди кми-кмиди гюрюшмиш шули гъахьунза. Дупну ккундуки, Митаровди тарихдин месэлйирихьна, гьадму гъисабнаан Табасарандинра, аьхю маракълувал улупуйи.
МутIалиб Митаров Мягьячгъалайиз дуфну республикайин яшайишдин игьтияжар гьуркIбан гъуллугънан министрди, Дагучпедгиздин директорди лихурайиган, йиз дугъахъди вуйи аьлакьйир лапра мюгькам гъахьнийиз. Дугъахъди узу Дагъустандин писателарин союздин табасаран секцияйин заседанйириъ литература артмиш хьпан месэлйир, «Литературайин Табасаран» альманахдин редакцияйин политика гьял апIруган ва жюрбежюр жара серенжемариъ гюрюшмиш шули гъахьунза. Узу МутIалиб Митаровдихъди сатIиди табасаранарин гьял ахтармиш апIбан ва халкьдин артмиш’валин месэлйириан справкйир дюзмиш апIбан комиссияйиъра иштирак гъахьунза.
МутIалиб Митарович Митаровдин ччвур ихь халкьди гьич затра гьархидар.
