Зубайдат Шябанова

«Сижарихъди саб хулаъ яшамиш хьуз шули амдарчухьан! ГьапIрушра аьжуз духьначу!» – ебхьуру кми-кмиди деврин швушварикан.

 

Ккебгънайи цIийи хизандин уьмрин яшайиш мюгькам хьайиз, абйир-бабарихъди сатIиди яшамиш хьуз мажбур шулайи дюшюшар хайлин а. СацIиб жигьилар ликриин хьайиз абйир-бабарихъди саб хизандиъ яшамиш хьуб ужуб ляхин ву. Хъа гьяйиф, саб хуларикк мясляаьт ади албагну яшамиш хьуз варидарихьан шулдар.

«Узу Рамазандихъди таниш шлуган, думу политехдин 3-пи курснаъ урхурайи студент вуйи. Думу Мягьячгъала шагьриан вуйи, хъа узу дагълу гъул’ан вуйивализ лигну, общежитдиъ йишв тувнийзуз. Таниш духьну сад йислан сумчир гъапIнийча. Кьюридра студентар вуйивализ лигну, жарадарин хусуси хулар дисуз мумкинвал адайчуз. Гьаддиз Рамазандин дадайихъди яшамиш шули гъахьунча.
Сифте вахтари вари ужуйи вуйи. Узу дугъаз хулаъ марццишин уьбхюз, хураг гьязур апIуз ва жара ляхнариъ кюмекар апIури шуйза. Саб цIапIру хулаъ кьюр дишагьли албагруб дар, кIуру абйирин гафар гьякьлудар гъахьну. Тамамат хала хизандиз хураг анжагъ чав гьязур апIуз ккунир вуйи, ва узу гьязур гъапIуб дугъаз кьабулди шулдайи.

Институт ккудубкIбан кьяляхъ узура, жилирра ляхнариъ дийигъунча ва хал бисуз ният апIури гъахьунча. Думуган сижари йиз жилириз: «Увуз узу ккундаруз. Кьаби дада гатIахьурава. Узук иццрушин казук. СатIиди яшамиш шулхьа, жан бай», кIури, ишлар апIуз хъюгъю. Жилир мютIюгъ гъахьи. Узуз риш хьайиз саб тягьяр албагну яшамиш шулайча.

Больницайиан гъюбан кьяляхъ, сижариз узу чIуру швушв гъахьи. Рамазан гвачIниан хябяхъдиз ляхниъ шуйи. Хулаз гъафири дугъу бицIириз лигури узуз кюмек апIури гъахьиш, сижар узукди улхури шуйи. Мидланра гъайри, думу чан теклифар ва насигьятар туври, сикин шулдайи. «БицIир мици гъитIруб дар», «Дюзди шинтакк китIрадарва», «Увуз фици никк тувруш аьгъдарвуз!», «Уву дугъаз фу туврава!?» ва гьацира жара гафар йигъан 100 ражари текрар апIуйи. Дугъаз гьапIну ккундуш, фици дапIну ккундуш, фициб хураг тувруш – вари аьгъяйи. Аьхириъ узуз дугъан ккудудукIру теклифарикан хъял гъюз хъюгънийзуз. Швнуб-саб ражари дугъу жилир узуз къаршу ишри кIури, дугъаз узкан чIуру гафар кIури алахъунзу. Жилиринна йиз арайиъ кми-кмиди гъалмагълар хьуз хъюгънийи. Сижари узуз сикин дарди тянкьид апIурайи. Рамазанди узуз дадайихъ хъебехъ, дугъу гъапиб апIин, дугъаз ухьуз уж’вал дубхьнутIан ккундар, кIуйи. «Дадайихъди гьюжатар дарапIри, тянкьидвал кьабул апIуз дудубгъну ккунду», – гъапнийи дугъу.

Узу жилирихъ жара хулариккна гъягъюрхьа кIури хъюгънийза. Амма дугъу йиз гафар дейрерхьру мисал апIуйи. Гьаммишан хизандиъ шулайи гъалмагълариан ва тянкьид гафариан йиз хасият дигиш хьуз хъюгъю. Жизби ляхнариканра хъял кубчIври, жандик гукIнишин кабхъри, ипIрубдиз иштагь адарди, йишвну нивкI дяргъюри гъахьиза. Мици гъузиш, узук нервйирин гъурулушдин уьзур кубчIврувалин гъаври гъахьнийзу. Жвув даккни касдихъди саб хулаъ яшамиш хьуз лап читинди ву. Гьар йигъан ишураза. ГьапIруш аьгъдарзуз», – ктибтнийи Тамилайи.

Му дюшюш узу ктабгъуб дариз. Думу узуз таниш дишагьлийин шуран уьмриан ву. Мициб аьгьвалатнаъ хайлин швушвар ва сижрар а. Гьаддиз узу сижрарин ва швушварин арайиъ айи аьлакьйир фици мюгькам апIуруш теклиф ккун апIури, Дагъустандин хизандин психологияйин центриз илтIикIунза. Республикайин машгьур психолог Гьяжи Шамовди му месэлайиан кьатI’и жаваб тувнийи.

Психологдихъди сюгьбат

«Гизафси ич центриз илтIикIурайи швувахь хьайи дишагьлийирин учIру месэлйир хазандиъ, хъа асас вуди сижарихъди мясляаьт адрувалихъди аьлакьалу шула. Яна, швушварин гафариинди, сижрари вари чпин гюзчиваликк уьбхюра, ва дурарин сариинра ихтибар алдар.
Балинна швушван ва сижарин арайиъ мясляаьт шлу варитIан ужуб рякъ – дадайи, дурариин ихтибар алди, гюзчиваликкан ккадаъну, чпин хусуси уьмур хъапIуз деетну ккунду. Хусусиб гъапиган, сижарихъди саб хулаъ дарди.

Швушвахъди аьлакьйир чIур духьнаш, сижрари швушв тахсиркар апIуб дюз дар. Гизаф дюшюшариъ дадйири чан балин уьмриъ гъахьи аьхю дигиш’валар гьисабназ гъадагъури шулдар. Хъа хизан ккебгъуб – му балинра дугъан дадайин уьмриъ аьхю мяна айи гьядиса ву. Дадайи балин уьмриъ швушв хайиз варитIан асас роль гъабхури гъахьну. Хъа хизан ккебгъбан кьяляхъ цIийи роль гъабхуз думу гьязурди шулдар.

Швушвахъди хизандиъ гьюжатар ва гъалмагълар дархьуз сижрари саб лик кьяляхъ дапIну, швушваз ва бализ хусуси майдан ачухъ хьуз гъитну ккунду. Бязи дадйириз веледдиз хпир айивал, думу хизандин эйси духьнайивал, дурари чпин хусуси мяишат артмиш апIурайивал, гележегдиъ бализ чан хусуси хизан сабпи йишв’ин шлувал фикриз гъадабгъуз ккундар. Гьаму далиларин гъавриъ духьну, думу фикрар кьабул дапIну ккунду.
Хайлин сижрари чпин тажруба ва аьгъювалар швушвари гьисабназ гъададагърайиваликан кIури шулу. Гьяйифки, гьаци хьузра ву. Хъа гьадму саб вахтна дурарра швушвар вуди гъахьну. Гьаддиз гъийин швушварира, чпин уьмрин гамар алдагъури, кIул’инди яшамиш хьуз дудубгъну ккунду.
Аьхюну пай швушвари чпин жилир, думу дадайихъади шлуган, ясана дугъу дада чпин хизандин месэлйиригъ гъяъруган, хаинкарси гьисаб апIуру.
ВаритIан ужуб насигьят – учвкан ккун гъапIиган тувру насигьят ву. Му дюшюшариъ швушван абйир-бабарра гъючIври гъахьиш, хизандин аьгьвалат лапра пуч хьуз мумкин ву. Гьаддиз, шуран дада дугъан хизандигъ гъючIвну ккундар. Шураз сижарикан лазимсуз гафар кIури гъабхьиш, аьгьвалат имбубсана пуч шулу.

Духнайи швушвтIан сижари уьмур гизаф хъапIна. Думу фикирлу кас ву. Швушвахьна ва дугъан багахьлуйирихьна вуйи гъайгъушнари думу ичв терефкар хьуз гъитру. Саб дупну ваъ, вахтарилан. Гъагъиди вушра, учву швушван терефкар гъахьиш, думу учвуз варитIан ужур швушв хьиди, ва хулаъ мясляаьтра шулу. Тянкьид апIру гафар гьархай. Швушвканси, учвуз аьгъю вари инсанарикан анжагъ тярифнан гафар пуз чалашмиш йихьай. Мисалназ, ихь веледар, чпи дюз вуйивалиин инанмиш вушра, абайин ясана бабан разивализ ва тярифназ ккилигури шулу. Хъа сижарин тяриф – му швушвахъди вуйи мюгькам аьлакьйир кьувватлу апIурайи жюлег ву. Швушван терефнаанра саб дупну учвухьинди лигуб ужуб хьибди кIури, миж микиванай. Дугъан уьмрин тажруба гьеле бицIиб ву. Хъа сижарин ужуб хасиятну ва мани гафари чан ляхин апIуз кьан апIидар. Хъугъай, уьмри улупурайиганси, уж’вал кьюб ражари артухъди хътабкруб ву. Ужуб гафну гъванра гъюдли апIуру», – гъапнийи психологди.