Зубайдат Шябанова

Дагъустандиъ туризм яркьуди артмиш шули, цци ургудпи йис ву. Му йисарин арайиъ республика рябкъюри дигиш шула. Узуз гъи республикайин туризмдин индустрияйикан ваъ, хъа Табасарандикан бикIуз ккундузуз.

 

Туризмдин циркил артмиш апIуз хъюгъганси, вари республикайиъси, Табасаран райондиъра хайлин читинвалар арайиз удучIвну. ВаритIан асасдар тялукь инфраструктура адрувал, заан дережайин пишекрар гьудруркIрайивал, хъархъас, зирзибил марцц дапIну ккудубкIуз удудукьрайивал ва гьацира жарадар ву.

Шубуб гъядюхъна тарихдин шилнаъди

Табасаран райондин главайин туризмдин месэлйириз лигру кюмекчи Низами Агъаризаевдин мялуматариинди, Табасарандиз гъубшу йисан 140-150 агъзурихьна туристар гъафну. Мидкан сюгьбат давам апIури, дугъу гъапну: «Табасаран райондиъ туристариз варитIан маракьлу йишвар Рибчра, Ургур чвуччвун ва сар чуччун гъала, Дагъбары цалар, гакIвлин ва табиаьтдин гъядар, Жвулли ва Кюрягъ гъуларин мистар ву.

ИкибаштIан, Табасарандиъ тарихи йишвар, табияаьтдин успагьи ядиграр вари гъулариъ а. Хъа, гьяйифки, пулин дакьатарихъди аьлакьалу вуди, вари йишвариз сабсиб фикир тувуз мумкинвал адар. Гьарсаб гъулаъ чпин тарихи йишвариз, ядиграриз лигурайи инсанарра алахьуру. Райондин главайин ва йиз терефнаан дурариз чухсагъул пуз ккундузуз, фицики дурари культурайин аьхю мяна айи йишвар ккадахьуз гъитрадар.
Туризмдин учIру месэлйирикан улхуруш, дурар, сабпи нубатнаъди, зир-зибилин месэлайихъди, жара йишвариан гъюрайи хялариз жвуван юрдар улупру пишекар дару гъуллугъчйирихъди, инфраструктура, пулин дакьатар, инвесторар гьуркIну адрувалихъди аьлакьалу ву.

Мисал вуди кIурза, Дагъустандин кафари районариъ туризмдин артмиш’вализ хайлин пул жара дапIна. Ихь райондиз ва кьибла терефназ жара апIурайи дакьатар тевузра даршлукьан цIиб ву. Кьюд йис улихьна Урусатдин туризмдин вари дюн’яйиъ машгьур эксперт Наталья Осипова райондиз федеральный 9 СМИ-йин вакиларра хъади гъафнийи. Дурари 4 йигъандин арайиъ Аэрофлотдин журнализ ва жара федеральный газатариз Табасарандин успагьи йишварикан аьхю макьалйир гьязур гъапIнийи. ВаритIан гизафси дурариз табиаьтдин гъяд кьабул гъабхьнийи. Думуган Осиповайи гъядухъна, рякъюъди швнуб-саб йишвахь рягьятвал гъадабгъру беседкйир, кьасйир диври, яягъди гъягъру маршрут ачмиш апIбан теклиф дивнийи. Теклиф учу фикриз гъадабгъунча. Амма пулин дакьатар адрувалихъди аьлакьалу вуди, думу план гьелелиг юрутмиш апIуз шуладар.
Аьхиримжи йисари Табасарандиъра инвесторари гостиницйир, туканар, хураг гьивру йишвар дивра. Хъа вушра, туристарин кьадарназ гъилигиган, дурар цIиб ву, гьуркIрадар. Гьацира райондин аьтрафариин 25-дихьна хяларин хулар арццна. Хьарагъ гъулаъ айи Аьбдуллаеварин хулаз туристар кми-кмиди дергри шулу.
Гьяйифки, райондиъ лазим вуйи пишекарвалин дережайин, тарихдикан аьлимарин китабариъ тасдикь дапIнайи ихтилатариан ва далилариан мялуматар туврайи ва му цирклиъ лихуз вари ихтиярар айи анжагъ сар экскурсоводтIан адар. Имбудар, наан-вуш курсар ккудукIну ва интернетдиан тарихдикан дурхну, туристарихъди экскурсоводар вуча кIури лицура. Гъубшу йисан Ургур чвуччвун ва сар чуччун гъалайиин туристар хъади Дербент ва жара шагьрариан дуфнайи таксистари шаксуз ихтилатар, нагълар ктитури, дюз дару мялуматар туври алахъунчуз.

ИкибаштIан, учу дурарихъди сюгьбат гъапIунча. Хъа хьадан вахтна фукьан туристар гъюраш, учвуз рябкъюрачвуз. Дурарихъди хъайи гидари райондикан фу ктибтураш, дурари тарихдиан фицдар мялуматар тувраш, гюзчиваликк уьбхюз, гьяйифки, шулдар. Мушваъ федеральный ва региондин туризмдин гъурулушдин кIулиъ айидари кьатI’и уьлчмйир кьабул дапIну ккунду. Дарш, шли вушра гид вуза дупну, маракьлу апIру шаксуз мялуматар райондикан туристариз ктитуб – му дюз дар!» – гъалабулугъвал кади кIура ич сюгьбатнаъ Низами Агъаризаевди.

Низамийи Табасаран райондин спортдин ва туризмдин отдел кIули гъабхурайи вахтна, райондиъ туристар гъягъру шубуб маршрутдин проектар тартиб гъапIну.

Сабпиб – «Шубуб гъяд»: Гъулли гъулаз гъягъру рякъюъ айи гакIвлин гъяд, Къужник гъулан багахь хьайи табиаьтдин гъяд ва Хянягъ гъулан багахь ерли устйири тикмиш гъапIу чархар ккайи гъяд.

Кьюбпи маршрут «Тарих-дин шилнаъди» кIуруб ву. Думу маршрутди туристар Рибчрарихъна, тарихи Дагъбары цалариина, Ургур чвуччвун ва сар чуччун гъалайиина гъахуру.
Дагъбары Кавказдин машгьур аьхю цалар вуди гъахьну. Думу цаларин форт-постар ва гъаравулвална гюзчивал гъабхури гъахьи чIвурдар Зил, Дарвагъ, Ярса гъулариъ ва жара йишвариъ гъюрдариз илтIикIнушра, гъи ухьуз аьхю мяна айи багьалу савкьатси гъубзна.

Шубубпи маршрут «Дин-дин йишвар» кIуруб ву. Му маршрутдин дахилнаъ диндин машгьур аьлимар гъахьи Хюрикк гъулан агьали Сиражудин-эфендийин, Халгъарин гъулан Наврузбег эфендийин хулар ва Жвулли гъулан мист а.
Вари гьаму маршрутариъди гъи туристар гъахури шулу.

Низами Агъаризаевдихъди Табасаран райондиъ суткайин арайиъ сар туристдин кьялан гьисабариан фукьан харжар удучIвуруш, гьисаб гъапIнийча. Гостиницайин вая деъру хулан кьимат, душваъ айи гъулайвалариз дилигну, саб суткайиз 2-8 агъзуриина ву. Шубуб чIев хурагназ 1500-2500 манат удубчIвура. Хусуси касдин машиндихъди тарихи йишвариина гъягъюз 1000-1500 манат ву. Яна, сар туристдиз ихь райондиъ саб суткайиъ 4 агъзуриалан 12 агъзурина харжар удучIвуру.

Пишекар экскурсоводдин жаваб

Низами Агъаризаевдин пишекар дару экскурсоводарикан вуйи сюгьбатну фикрарикк ккитнийзу. Мидланра гъайри, райондиъ пишекарвалин заан дережа айи экскурсовод сар-тIан адрувалира суалар артухъ гъапIнийиз. Му месэлайин гьякьнаан узу республикайиъ машгьур «Этнотревел» турфирмайин кIакIначи экскурсовод Зульфия Багъдаевайихьна илтIикIнийза.

«Уву узуз Табасаран райондин гьякьнаан суал тувунва, Зубайдат, хъа узуз Табасаран райндиканси, саб-кьюб гаф Хив райондиканра пуз ккундузуз. ИкибаштIан, туризм артмиш хьуз хъюбгъну кIури, сад-кьюд йисандин арайиъ районарин инфраструктура за апIуз ва дурар туризмдин цирклиан мублагъ майднариз илтIикIуз шлуб дар. Хъа Хив ва Табасаран районар чиб-чпихъ тевруш, кьюбиб районарра успагьи табиаьтдиинди, тарихи йишвариинди ва культурайин аьхю мяна айи ядиграриинди девлетлу ву. Амма, республикайиъ туризм артмиш апIурайи ургуд йисандин муддатнаъ Хив райондиъ саб жюрейинра дигиш’валар духьнадар. Мушваъ туристариз саб жюрейинра шараитар адар. Узу гьар йигъан Дагъустандин жюрбежюр районариз туристар хъади гъягъюраза. Жара районарин артмиш’вал рябкъруган, багъри райондин кIулиъ айидари му цирклин месэлйир гьял апIбан ляхнарик тIубкьан ктручрайивалиан дердра шулу.
Табасаран райондикан улхуруш, душваъ аьхиримжи йисари дигиш’валар шула. Хъа ухьу аьдати туристаризси, ВИП-хяларизра шараитар яратмиш дапIну ккуниваликан гьархну ккундар.
Улихьна йисари, Дагъу-стандиз гъюз гучIури, туристар турагентствйириз илтIикIуйи. Гьамус хайлин туристар турагентствйирин кюмек дарди, чпи гъюра. Гьаддиз районариъ хяларин хулар, гостиницйир арайиз духну ккунду. Табасаран райондиъ Хьарагъ гъулаъ хялариз ужуб хал айиваликан деебхьначуз. Туристдиз, успагьи табиаьтдихъди таниш гъахьиган, хураг дадмиш апIуз ккун шулу, ва дугъу уьл ипIру йишв абгуз хъюгъру. Хъа хизандихъди деъну, уьл ипIру йишвар Табасаран райондиъра, гьяйифки, гьуркIну адар.
Гьацира Табасарандин тарихдикан вуйи литература лап кьитдитIан адархьуз. Ихь аьлим Мягьямед Гьясановдин китаб гъадабгъиш, душваъ табасарандин тарихдикан, культурайикан, архитектурайикан гизаф дибикIна. Хъа вушра, табасаран халкь арайиз гъафи вахтнахъан гъийиз шлубкьан артухъ мялуматар тарихдиан уч гъапIиш, харжи хьибдар. БикIуз ккунидар а. Дурариз кюмек туврур адар.
Шаксуз экскурсоводарин гьякьнаан Низамийи дюзди гъапну. Ав, Табасарандин тарих бегьемди аьгъдру касари туристар хъади гъюри, райондикан ктибтура. Му месэла вари республикайиъ учIруди дийибгънайидарикан саб ву. ЦIибди вушра ухьуз тарихдин китабар ахьуз. Хъа учIрувал гьаддиъ аки, шаклу эксурсоводари ва хусуси машин айи гидари мялуматар ва далилар тарихдин китабариан ваъ, хъа интернетдиъ Википедия абццну, гьадушв’ан гъадагъура. Википедияйиан халкьдин тарих адабгъруб дар. Эксурсовод хьпан бадали, тарихдин, филологияйин вая географияйин факультетар ккудукIну, тялукь аьгъювалар ва пише гъадабгънайир духьну ккунду», – гъапнийи Зульфия Багъдаевайи.

Думу гьякь ву. Экскурсовод Дагъустандин туризмдин сурат гьисаб шула. Думу касди республикайин тарихдикан, культурайикан, аьдатарикан, диндикан ктибтура. Жвуван ватандин тарихдикан ва диндикан бегьем аьгъювалар айи экскурсоводарихъ хъпехъуз иштагьра шулу. Культурайикан, тарихдикан, кюгьне аьдатарикан чпиз бегьемди ктибтган, туристар республикайиан разиди, сабансана гъюз кьаст ади, кьяляхъ гъягъюру. Хъа пишекар дару экскурсоводари ихь республикайин кьимат ис апIура.
Му макьалайиз мялуматар уч апIурайган, узуз швнуб-сабан Хьарагъ гъулан хяларин хулкан гъеебхьнийзуз. Думу хал арайиз гъабхи Нурудин ва Нимат Абдуллаеварихъди учву таниш дарапIди гъитуз гъабхьундарзухьан. Белки, дурарин ляхин кьабул дубхьну, жара ватандашарира чпин гъулариъ хяларин хулар арццур, кIуру фикирра гъафнийзуз.

Хяларин хал

Нурутдин ва Нимат Абдуллаевари ич сюгьбатнаъ къайд гъапIганси, хяларин хал ачмиш дапIну дурарин шубудпи йис ву.
«Сач хялар цIибтIан гъахьундарчуз. Фицики гъулазди вуйи рякъяр рас апIури ва хайлин йигъари газарра хъадатIну гъахьнийи. Хъа улихьна йисан хялар адру йигъ саб-кьюбра гъахьундайи. Учу Санкт-Петербургдиан, Краснодариан, Москвайиан, Калугайиан ва хайлин жара йишвариан хялар кьабул апIури гъахьунча. Ич хяларин хулкан туристариз машинарихъ хъайидарикан аьгъю гъабхьну. Гъафи хялариз учухь кьабулди шуйи. Узу дурариз йиккун, укIан ва картуфна йикк кибикьнайи цIикбар уржури, нюрхюн аш гьязур апIури гъахьунза. Хюндин нис, марцци кIаму, айран, компот, кьюб-шубуб жюрейин мурабайихъди гунтIан укIарин чай гьивуйза. Малин йикк даккнидариз пеъ убккуйча. Мидланра гъайри, саки варидариз йиз дуркьаригъ гъяйи халачи кьабулди шуйи. Хайлиндариз афрар, цIикбар уржуз ва халачийик гугар китIуз улупунза. Швнур-сари узу гъурху дарушкйир ва кусрийириин илирчру бицIи халачйир масу гъадагъну. Хяларди гъюз ккунидарихьан 8-909-478-77-37 номериз зенг апIуз шулу. Учу фунуб вахтнара хялар кьабул апIуз гьязур вуча», – гъапнийи Нимат халайи.

Къайд апIуз ккундузуз, Аьбдуллаевари хяларин хал абццуз саб жюрейинра кагъзар гьязур гъапIундар. Дурари чпин дакьатарихъ, чпин ичIиди дирчнайи хулариъ хялариз йишвар ккабалгну, чпизра туристаризра хайир кайи ляхин апIура. Саб кьатI’иди пуз шулзухьан: Табасарандиз гъафидар анжагъ разидитIан хътаркидар. Мушван милли хурагарина успагьи табиаьтди алахьуз мумкин вуйи вари гъулайсузвалар ккеркру. Гьаддиз рягьятвал ккундуш, Табасарандиз хялар йихьай!