Зубайдат Шябанова

Гъубшу аьсрин 30-пи йисариз Сибириъ эвенкар, тунгусарси, машгьур халкь вуйи. Эвенк халкьди чав чаз тувнайи ччвур таржума гъапIган, дидин мяна «дагълу яркврариъ яшамиш шулайи халкь» ву. Думу халкь Забайкальейин аьтрафариин али дагълариъ яшамиш шула.

 

Забайкалье Урусатдин дахилназ гъяйиз, эвенкарихь, Китайин аьтрафарихъан хъюгъну, Ледовитый океандихъна ва Енисей нирхъан Камчаткайихъна вари жилар хьади гъахьну. XVII аьсриъ урсари, бурятари, якутари эвенкар чпин жиларилан ултIуккуз хъюгъган, хайлиндар Сахалиндиз ва Кафари Китайиз гъушну. Вари дюн’яйиъ эвенкар 80 агъзур кас а. 2010-пи йисандин переписдиинди, дурарикан аьхюнуб пай Китайиъ (40 агъзуртIан артухъ), 35 агъзур Урусатдиъ яшамиш шула.

ЧIал

Эвенкарин чIал тюркаринна мангуларин чIалариз ухшар айиб, тунгусаринна маньчжур чIаларин хизандик кабхърайиб ву. Имбу чIаларихьан хайлин деепричастйир, падежар ва глаголарин формйир айивалиинди, ачухъ гьярфар ишлетмиш апIбан гъагъи къайдйириинди тафавутлу шула. Гъубшу аьсрин 30-пи йисари дурарин чIалниинди урхуб-бикIуб ккебгъну.
Урхуб-бикIуб арайиз гъяйиз эвенкари ва хюрчабнарин кючери саягъ уьмрихъди аьлакьалу ишарйир ишлетмиш апIури шуйи. Мисалназ, саб йишвлан жара йишв’ина кюч шулайи инсанари чпи му йишв’ина кьяляхъ дяргърувалин лишан улупури, мукIрукI гьарин кюл чпи гъушу терефназди илбицну дипри гъахьну. Хъа кюл чархси илтIибкIну дипнаш, думу кьяляхъ хътакруваликан кIурайи лишан вуйи. Хюрчаъ инсандин ликрин шилнан зиин дипнайи тIули рякъ давам апIуз къадагъа вуйиб ва хатIалувал айиб улупура. Жилиъ кIакI исизди убснайи чIимру хюрчабнари багарихь чиб-чиплан йивру чIимрар ккивнайиваликан кIура. Шилнан гъвалахъ кюл дипнаш, диди багарихь хюрч гъюбгъюрайивал улупура.

Тарих

Тарихи китабариъ эвенкар кюгьне тунгусарин ва мангуларин тухмарикан арайиз гъафидар ву, кIури дибикIна. Дурарин жилариина XVII аьсри урсар гъяйиз, эвенкар аьхю тухмариинди яшамиш шули гъахьну. Гьарсаб тухмин кIулиъ бегар, шаманар вая тухмин дирбаш эскрарикан сар ади гъахьну. Тарихи кагъзариъ эвенкарин 36 тухмикан дибикIна. Дурарикан гьарсабдиъ 100-дилан 400-диина инсанар ади шуйи.
Эвенк халкьдин варитIан суйлу ва машгьур бегарикан сар Гантимир гъахьну. Дугъан хиликк гьяйвнар уьрхру 15 тухум ккади гъабхьну. Гантимир аьжайиб, дирбаш хасиятнан кас вуйи. Дугъаз 9 хпир ва 30 бицIир айи. Думу аьхю жан хъайир, кьувватлур ва дявдин гьяракатарикан, женгар гъахуваликан аьгъюр вуйи. Чан веледаризра, тухмин вари жиларизра дугъу устадвалиинди чIимрар йивуз ва ханжларихьди кчIихуз улупну. Гантимири ужуб кьушум гьязур гъапIну. Дугъан зурба деккучIимир Амурский музейиъ гъира уьбхюра.
XVII аьсрин 80-пи йисари чан халкьдихъди, хачпересарин дин кьабул дапIну, Гантимир Урусатдиз мютIюгъ гъахьну. Урусатдин паччагьди думу эвенкарин халкьдин кIулиъ дерккну ва дугъаз автономный вари ихтиярар тувну. Чан терефнаан Гантимири Кьибла сяргьятар мангуларин алжагъбарихьан уьрхюри гъахьну.
1930-пи йисари ерли мектебариъ эвенк чIалниинди дарсар кивуз, яваш-явашди колхозар ва горпромхозар арццуз хъюгъну. Кючери къайдайин уьмур хъапIри вердиш духьнайи эвенкариз цIийи дигиш’валар затра кьабулди дайи. Хайлиндар удучIвну дагълариз гъушну. Гъи дурарин аьдати сяняаьткарвалар, дуланажагъдин кюгьне къайдйир, гьадму гьисабнаан миршар уьрхювал, лап ярхла айи кафари районариътIан амдар.

Палат

Милли палат гьаммишан багьалуди ва утканди кабалгнайивализ лигну, эвенкариз Сибирин бегзадйир кIури гъахьну. Хулаъ гьар йигъан алахьру ва гьацира миршнан гъидкьикан гъидирху зиълан хъахьру ургмар дурари успагьиди гьар жюрейин рангарихьди карчбалан гъайри, жвилли гьибарихьди балгуйи. Ликариин алахьрударра гьюлин хуйин ва миршран гъидкьарикан дирхуйи, ва гьадму гьяйванатарин гъидкьилан улдубду хьайикан рангнан мурслар дапIну, успагьиди карчуйи.

Хизан

Эвенкар 2-3 багахьлу хизанар сатIиди саб тухмиъ яшамиш шула. Аьдатариинди, бицIину бай абйир-бабарихъди гъузну ккунду. Аьхюну баяр, швушвар духну, абайин хул’ан цIийи кумайиз гъягъюру. Хьадну швнуб-саб тухми машквар сатIиди къайд апIуру. Кьюрдну бицIи хизанар сатIи духьну, 2-3 кума хьади жара йишвариина кюч шулу. Швушв хуз хъуркьнайи бали швушвахъ дипру пулин ерина 2-дилан 15-диина миршар тувру, ясана думу швушван абайихъ дилихну ккунду вая кьюбиб хизанари, шубар кIул кIуларикк тувну, рякъюн паяр дапIну ккунду.
Эвенк халкьдин аьдатариинди, дишагьлийиз хяларихъди саб йишвахь деуз, сатIиди хураг ипIуз, жилириз къаршу гаф пуз, яракьдилан лик алдабгъну улдучIвуз, жямяаьтлугъ ляхнариъ иштирак хьуз, мутмуйин эйси хьуз ихтияр адайи. Дишагьлийиз саб жюрейин ихтиярар адаршра, дуланажагъдиъ думу эвенкарин хизандин манишин уьбхюрайи гьякал гьисаб апIура. Дишагьлийи кумайин цIа ктIубшвуз гъитну ккундар. Эвенкарин аьдати кума конусдин кIалиб айиб ву. Думу кьюрдну миршарин гъидкьарихьди, хъа хьадну – кьяши дапIнайи мюрхюн галарихьди элебкуру. АйитIра жиликк миршарин гъидкьар ккирчру. Ахнарди гьадму гъидкьар шуйи, хъа леъфар, марфкIар миршран улдубду хьайикан дирхуйи. Кумайин гьацIкьялаъ цIа кабхьнайи ачухъ марцар дивру. Дидин зиин хураг гьязур апIру гъазан кебхру юркк шуйи. Кумайин кьяляхъ терефнаъ хялар дитру йишв жара апIуйи. Дишагьлийиз душвазди учIвуз ихтияр адайи.

Дин

Эвенкарин аьдати дин шаманвал ву. Дурар табиаьтдин кьувватлувалихъ, эйси-рюгьярихъ ва шубуб дюн’я айивалихъ хъугъра. Дурарин фикриинди, сабпи дюн’я завун зиин ал. Душваъ худйир яшамиш шула. Аку хяд думу дюн’яйизди учIвру раккар ву. Кьюбпи дюн’я инсанар ва рюгьяр яшамиш шулайи жил ву. Хъа шубубпи дюн’я жилиъ а. Шубабпи дюн’яйиз гъахру раккнар нириъ вая гьюлиъ илтIибкIурайи шту ва дараскьал гъярарин гъарзун дагълариъ айи гъутIуркIу арйириъ а.
Шаманари, чIивидарилан ва гъийихдарин рюгьярилан илтIикIури, вари дюнйириъ, милан тинди, тилан минди хабрар гъахура. Шаманди жанавриз вая швеъдиз ухшар палат алабхьуру, дидик жакьварин зиквар, кьутIасар китIру ва, цIилан илтIикIури, хилариъ дибиснайи дафраз йивури, сюгьюр кибтуз хъюгъру. Эвенкар дугъахъ хъугъра.

Аьдатар

Эвенкари жанавар диндин пак ва марцци гьяйванат гьисаб апIура, дидин хюрч апIуз гъадагъа дапIна. Гьацира кIару хъютраз гьюрмат а. Эвенкарин фикриинди, кIару хъютру худйириз жилилан хабрар гъахура.
Гьацира кафари жара халкьариси, эвенкарира швеъран машквар къайд апIуру. Эвенкари швеъ, улихь вахтари чаз швушвди дишагьли духну, чпин халкь арайиз гъабхи чпин аьхю абаси гьисаб апIура. Халкьдин арайиъ дидиз «амака», яна аба кIуру. Думу йибкIуз ихтияр адар.